Istraživanje
desno – gore: Sofija 1879, dole: Bukurešt
Svi naši hibridni gradovi
Kako su stanovnici Beograda, Budimpešte, Sofije i Bukurešta mogli da iz pređašnjeg iskustva nauče o uređenju mesta u kojima žive – u zborniku Gradovi Balkana, gradovi Evrope
Evropeizacija i modernizacija postosmanskih gradova, uglavnom prestonica budućih nacionalnih država na Balkanu, glavna je tema zbornika Gradovi Balkana, gradovi Evrope koji su priredili Marko Dogo i Armando Pitasio, a objavio Clio. Priča je poučna iako je o 19. veku, i veoma nas se tiče.
Sa odlaskom Osmanlija, u Beogradu, Sofiji i Bukureštu snažna "žudnja za modernošću" uočljiva je u svakom segmentu društvenog i kulturnog života. U novom političkom ambijentu osmansko nasleđe, arhitektura, objekti i stil života označeni su kao nešto izrazito nazadno, što je u cilju evropeizacije i modernizacije trebalo biti porušeno kako bi se od nule izgradile prestonice, uspostavila nova pravila i izgradili simboli državne moći. Za dve do tri dekade od oslobađanja izgrađeni su novi gradovi sa nekim obeležjima evropskih prestonica, ali su Beograd, Bukurešt i Sofija ipak bili "hibridni" gradovi, i po urbanističkom izgledu i graditeljskim rezultatima i po kulturi, koja nije mogla biti ozbiljnije prilagođena zapadnim obrascima.
Konzervativizam seljaštva i nemogućnost da se pravovremeno iznađe rešenje za nadiruće slojeve radništva
predstavljali su ozbiljnu prepreku. Tako su kontinuirane promene u izgledu Beograda obično počinjale iz krugova okupljenih oko vladarske porodice, a kasnije bi ih prihvatali pripadnici imućnijeg građanskog sloja. Tipično balkanske primere odlikuje nacionalno-romantičarski stil gradnje prema vizantijskim estetskim kriterijumima koji oživljava forme iz daleke i bliže prošlosti. U Bukureštu se provodi neorumunski stil paralelno sa nacionalnim, kulturnim i političkim osvešćivanjem zemlje, postajući tako reakcionarno vraćanje u prošlost. Ovi varijeteti su podrazumevali da urbanističko planiranje predstavlja ne samo fizički zahvat, već i intervenciju u istorijsko vreme. Reč je o projektovanju istorije budućnosti, iz koje su danas kako u Beogradu, tako i u drugim analiziranim gradovima ostale značajne reprezentativne građevine koje ne samo da određuju sadašnje i buduće prostorno planiranje i razvoj, utiču na izgled i percepciju gradova, već imaju i uticaj na imidž prestonica.
Zbog prihvatanja stilističkih pravila koja potiču iz Francuske i stila života povezanog sa novim društvenim funkcijama, Bukurešt dobija naziv "balkanski Pariz", dok stranim posetiocima Beograd nije više orijentalni grad, ni srpsko društvo orijentalno, bez obzira što još uvek nije postalo ni evropsko, već je stalo negde između, opterećeno vlastitim kulturnim nasleđem. Budimpeštu su stranci zbog velikog broja Jevreja pre Prvog svetskog rata zvali i "Judapešt". Međutim, mađarizacija i centralizacija kao politički uvod u fašizam isterali su Jevreje iz ovog grada.
U zborniku se uočavaju i istorijske pikanterije. Na primer, u Budimpešti 1808. godine osnovana je Komisija za ulepšavanje, dok je u Bukureštu osnovan tzv. Biro za popločavanje. Kada je reč o razmeni stručnjaka, koja je bila rezultat truda inostranih reformatora i modernizatora, veoma je zanimljiva sudbina angažovanja srpskog arhitekte Konstantina Jovanovića. Njega je u Sofiju pozvao Konstantin Jireček, bugarski ministar obrazovanja, sa zadatkom da projektuje i izgradi zdanje Narodne skupštine Bugarske. Na polovini realizacije projekta, zbog srpsko-bugarskog rata, Jovanović je morao da napusti Bugarsku samo zato što je dolazio iz Srbije.
Beograd je po broju priloga centralni fokus zbornika. Izdvojiću dva primera idejne vertikale prošlosti grada sa savremenim htenjima da se grad otrgne od stanovnika i njihovih urbanih zadovoljstava, kao i očuvanja prostora, građevina i spomenika koji opominju da je prošlost postojala i da je treba koliko je god moguće sačuvati. Posledica nastojanja da se ukloni tursko nasleđe je gubljenje prave orijentalističke dimenzije grada, koja bi danas sasvim sigurno bila značajna kao pečat vremena i turistička atrakcija. Drugi primer je drastičniji i govori ne samo o mentalitetu vlasti i naroda već i o kontinuiranoj nespremnosti da se Beograd u prostornom smislu otvori i učini atraktivnijim stanovništvu. Arhitekta Emilijan Josimović je 1867. godine započeo, ali nije uspeo da dovrši program rekonstrukcije glavnog grada. Rekonstrukciju grada Josimović je video kao "kreaciju osobene urbane strukture koja obuhvata parkove i zelene vence dizajnirane tako da u stanovnicima bude osećaj lepote, zadovoljstva i ambijentalnog zdravlja". Vlasti su odlučile da ovaj program najpre modifikuju, a kasnije u potpunosti zaborave. Beograd je okrenuo leđa Josimovićevim idejama o zdravoj i udobnoj životnoj sredini i tražio lepotu u imperijalnoj vlasti, u grandomanstvu i monumentalnosti evropskih gradova. Poznato, zar ne! Prisutno i danas, samo u drugim oblicima i formama, pre svega kroz političku dominaciju u odlučivanju, vesternizaciji koja grad treba u smislu izgleda i funkcionalnosti da prilagodi globalizovanom svetu u kome gradovi sve više liče jedni na druge.
Za kraj da zaključimo: ovaj uzbudljivi zbornik radova predstavlja kako mini-istoriju uspeha u izgradnji gradova i novih nacionalnih država u svim aspektima njihovog života i funkcionisanja i ograđivanja od nenacionalne i neke tuđe prošlosti, tako i sistematizovani popis propuštenih šansi sa posebnim naglaskom na copy-paste strategije razvoja po uzoru na Evropu i etablirane matrice progresa, u kojima uočavamo i današnje glavne razvojne boljke balkanskih glavnih gradova.
Arhitektura kao otpor
Marko Dogo,
italijanski istoričar, koautor knjige:
"Ono što je zapanjujuće u vezi s postosmanskim zemljama na Balkanu je to što one same uspevaju da započnu modernizaciju i da je ostvare skoro u realnom vremenu u odnosu na druge evropske gradove (modernizacija Beča, važnog centra kulture u Evropi, odigrala se pedesetih i šezdesetih godina 19. veka). Međutim, problem s postosmanskim državama je što su one pokušavale da modernizacijom integrišu u zajednicu i seosko stanovništvo koje je dolazilo u gradove, a to nije odmah uspelo."
Ljiljana Blagojević,
arhitekta:
"Beograd je u 19. veku neverovatno bizaran miks kultura i ideologija. Urbanistički plan Beograda Emilijana Josimovića je i dan-danas izuzetno progresivna ideja o Beogradu sa 45.000 kvadratnih metara parkova oko Save i Dunava. On Beograd nije planirao prema evropskim, već prema američkim gradovima kao što su Boston, Filadelfija, Njujork i Vašington. Josimović u drugoj polovini 19. veka već vidi Beograd kao deo globalne slike, bez namere da radikalno izbriše otomansko nasleđe, nego da ga nadogradi."
Katrin Orel,
stručnjakinja za savremenu Srednju Evropu:
"Posebno važno mesto ima železnička stanica. Svaki grad je želeo da je ima, a ne radi se samo o tome da je železnica olakšavala kretanje. Železnička stanica je imala istaknuto mesto, jer je dolazak voza označavao dolazak novog, modernog doba. Često je zgrada železničke stanice građena kao impozantna, kako bi se istakla njena važnost. U manjim mestima, često je to bila najveća zgrada. Može se reći da je železnička stanica prva važna zgrada jednog modernog grada."
Bojan Kovačević,
arhitekta:
"U postosmanskom periodu, urbanističke teme su mnogo važnije od arhitektonskih. Arhitektura je svedena na otpor Osmanlijama i njihovom nasleđu. U tehničkom smislu, upućena je na Austriju – kuća kneza Miloša gradi se po uzoru na Beč, zida se ciglama (nemačka reč), a te cigle se naručuju upravo iz Austrije. Ostatak stanovništva koji u tom trenutku zida kuće u Beogradu su seljaci koji ih prave od opeka, u tome nema arhitekture u onom smislu kako je razumemo danas. Zanimljivo je da se jednim od ukaza Aleksandra Obrenovića zabranjuje zidanje prizemnih zgrada u Beogradu. Dakle, u 19. veku, pravljenje prizemnih kuća smatra se nečim što Srbiju vraća tamo odakle ona hoće da pobegne."
Tulija Katalan,
profesorka Moderne i savremene istorije Jevreja na Univerzitetu u Trstu:
"U Osmanskom carstvu postojali su odvojeni kvartovi za religiozne i druge manjine, tzv. mahale. Na zapadu, to se naziva geto. Upravo takvi kvartovi objedinjuju svet istoka i zapada, a najistaknutija manjina koja u 19. veku živi u zasebnim četvrtima su Jevreji. Oni imaju veliku želju da stvore nacionalni identitet, pored svog tradicionalno-religioznog. Posle Drugog svetskog rata, u gradovima više nemamo obavezni kvart u kojem boravi jevrejska zajednica. U Budimpešti, sinagoge prestaju da se grade u kućama i postaju javne zgrade. Sve to pokazuje da se jevrejska zajednica u većoj meri integrisala posle Drugog svetskog rata, mada u Zapadnoj Evropi nikada do kraja."
