Zapitamo li se kako je biti pripadnik manjinskog naroda u Srbiji?

I koliko uopšte znamo o sugrađanima drugačijeg porekla, a koliko su u pitanju stereotipi. Kir Janja, lik pisca cincarskog porekla Jovana Sterije Popovića, jedna je od prvih asocijacija za Cincare. O Jermenima, koji vekovima žive u Srbiji, znamo malo ili nimalo. A da li uopšte možemo da zamislimo da je u Beogradu nekada postojalo preko 200 džamija?

JERMENI: Pričom o tri jermenske porodice Tehlirijan-Marković, Baronijan i Der Hazarjan koje su imale uticaj na privredu Valjeva krajem 19. i početkom 20. veka, izložba "Jermeni u Valjevu" u tamošnjem Narodnom muzeju predstaviće ovaj narod: njihovo poreklo, dolazak u Srbiju i njihov život. Pored brojnih fotografija, dokumenata, knjiga, trgovačkih računa, biće izloženi i lični predmeti tih porodica. Autorka izložbe je Marina Ćirović, kustos istoričar Narodnog muzeja Valjevo.

Jermeni se u valjevskom kraju trajnije nastanjuju pred kraj XIX veka, a zapisano je da su kao bogati građani Valjeva obnovili crkvu u današnjem manastiru Ćelije, pa je po njihovoj želji crkveno kube napravljeno oštro, u jermenskom stilu. Od sredine 19. veka, Jermeni su na teritoriji Srbije uživali sva građanska prava i bili ravnopravni sa Valjevcima. Marina Ćirović navodi da su "među prvima došli braća Tehlirijan: Hačadur, Asadur i Oskijan, koji dovode i svoje prijatelje i rođake. Iz Soluna dolaze Nojemi Manašijan, koja je odlično poznavala običaje Jermena, i profesor istorije Asadur Mrktičijan. Njih dvoje su građane učili čitanju, pisanju, istoriji i kulturi jermenskog naroda, tako da je Valjevo u to vreme postalo centar jermenske duhovnosti. Hačadur je 1904. u Valjevu otvorio trgovačku radnju, pržionicu kafe, i ubrzo postao viđen trgovac. Promenio je prezime i prilagodio ga srpskom, pa je po svom ocu Markaru, uzeo prezime Marković. Najmlađi Hačadurov sin, Soghomon, kao član partije Dašnagsagan, u Berlinu je 1921. godine izvršio atentat na tadašnjeg ministra unutrašnjih poslova Turske Talat-pašu. Berlinski sud ga je proglasio nevinim na osnovu svedočenja onih koji su preživeli veliki Turski pokolj, u kome je nastradalo preko 1,5 miliona Jermena, a među njima i 85 članova familije Tehlirijan."

Porodica Der Hazarjan u Valjevu se našla posle Prvog svetskog rata zahvaljujući Mihranu Der Hazarjanu, koji je platio dukatima da ga proglase za askera (pripadnika višeg staleža) i tako uspeo da preživi pokolj Jermena 1915. godine. Jedno vreme se borio u jermenskoj dobrovoljačkoj armiji čije su pripadnike, nakon 40 dana odbrane zadnjih položaja, Francuzi brodovima prevezli u Solun. Tu je sreo Soghomona Tehlarijana, na čiji je nagovor krenuo u Srbiju. Njegov sin Rostom, rođen u Valjevu, po jermenskoj tradiciji školovao se za trgovca ali je završio Ekonomski fakultet i bio profesor ekonomskih predmeta. Jedini je Jermenin koji je bio odbornik valjevske opštine.

Agop Baronijan je došao u Valjevo 1909. sa mlađim bratom Vartanom, čiji je sin Varteks (1933–1993) bio kompozitor, urednik u Radio-televizije Beograd i profesor na Fakultetu dramskih umetnosti u Beogradu. Napisao je veliki broj dela, komponovao muziku za brojne filmove i serije (Vukovare, ljubavi moja, Jastuk groba mog, Smrt gospođe ministarke, Na putu za Katangu, Banjica), a autor je i kompozicije Vostani Serbie.

CINCARI: U Kući Đure Jakšića, u Skadarliji, za Noć muzeja i u okviru Dana cincarske kulture, predviđen je program koji će izložbom tradicionalnih predmeta i novim medijima ispričati o baštini ovog nekada brojnog i moćnog naroda. Pored etnografskih premeta: nošnji, ćilima, ćebadi, delova devojačke spreme… biće predstavljena i cincarska poezija i odigrana drama Recept za da se ne bojiš Mine Ćirić u izvođenju članova Omladinskog saveta Cincara, i izložbe kompjuterske grafike Cincarsko integrativno slikarstvo grupe autora iz Kruševa (Makedonija) i digitalne grafike Murijele/Žene, Zorana Kardule. Cincarske narodne pesme predstaviće muzička sekcija "Lunjina".

Cincari – po nekim teorijama romanizovani Tračani i Iliri, po drugim romanizovani Heleni – narod bez države, koji je tokom vekova uspeo da sačuva jezik i kulturu, žive rasuti po Balkanskom poluostrvu i u Grčkoj. Sebe zovu Aromuni, dok ih u ostalim zemljama nazivaju najčešće Vlasima ili im ne priznaju da su poseban narod (Grčka i Rumunija). U Makedoniji, a odnedavno i u Albaniji, imaju status nacionalne manjine. U Srbiji, i pored pokušaja da im se prizna taj status, po Zakonu o nacionalnim savetima nacionalnih manjina, najmanje 300 osoba je trebalo da se izjasni kao Cincari, a na poslednjem popisu stanovništva kao Cincari izjasnila su se 243 građanina Srbije.

U 19. i početkom 20. veka mnogi Cincari imaće uticaj na kulturni i politički život Srbije (Nikola Pašić, Lazar Paču, Branislav Nušić, Jovan Sterija Popović…). Mnogi od njih smatraju se podjednako i pripadnicima srpskog naroda.

Marin Bodrožić, predsednik Upravnog odbora Srpsko-cincarskog društva "Lunjina", priča da "Cincari imaju, kao i većina manjina u Evropi, dvostruki identitet. Osećaju pripadnost i svom narodu, od koga potiču, i narodu sa kojim žive. Kod Cincara je karakteristično, a to je bilo i u mojoj porodici, da se do nekog perioda nisu izjašnjavali kao Cincari. Hteli da se uklope u zajednicu u kojoj žive. I članovi našeg Društva, za koje znamo da su Cincari, izjašnjavaju se na popisu kao Srbi ili Makedonci. To je prosto deo socijalne mimikrije, možda podsvesni strahovi, ne znam koji su pojedinačni motivi, ali ne izjašnjavaju se svi Cincari kao Cincari. Tako je u Srbiji, Makedoniji, Rumuniji, Albaniji, a pogotovo u Grčkoj." Na Zapadu, naročito u Nemačkoj, jezik počinje da se izučava na fakultetima, a pojavljuju se i časopisi na cincarskom jeziku. Anita Čović, članica Upravnog odbora "Lunjine" i nastavnica cincarskog jezika, priča da generacija njenih "roditelja nije znala da postoje ljudi koji govore isti jezik u Grčkoj i Albaniji. Nisu znali ni da su njihovi preci došli u Makedoniju iz Grčke, iz Epira. Nasledili su samo jezik. Tek naša generacija, korišćenjem interneta, dobila je potpunu sliku o Cincarima kao narodu."

Iako imaju dobru saradnju sa uduženjima Cincara iz drugih zemalja, ogranizuju kurseve jezika, a posle dugo godina imaju i prostor u kome mogu da se okupljaju, Marin Bodrožić smatra da je asimilacija, naročito među mladima, velika i da ovako mala zajednica bez pomoći države teško opstaje. Različite manifestacije, kao što je i Noć muzeja, jesu pokušaj da se prikaže bogatstvo cincarske kulture.

MUSLIMANI: Prethodnih godina, tokom Noći muzeja, posetiocima su otvarane Nadbiskupija i Sinagoga, a ove godine će prvi put moći da se obiđe i Bajrakli džamija. Po rečima glavnog imama Bajrakli džamije, muftije Muhameda Jusufspahića, želja je da se džamija predstavi kao "mesto povezivanja sa bogom".

"Postoje molilišta gde se ljudi mole ili dive graditelju ili ktitoru, ali nije nam to cilj. Ovo molilište ima neku drugu vrednost, to je mesto gde se vezuje sa bogom i gde se niko drugi ne veliča sem njega. Mislim da će posetioci to osetiti. Prošlo je mnogo vremena od 1521. godine, mnogo događaja, sistema, režima, a bog je hteo da džamija ostane." U Beogradu je za vreme Osmanskog carstva izgrađeno više od 200 džamija, a do danas je sačuvana samo ova. Građena je između 1570. i 1680. godine, a posle Drugog svetskog rata proglašena je za kulturno dobro od velikog značaja.

Ispred džamije biće postavljena izložba "150 godina Islamske zajednice u Srbiji", a u Šejh Mustafinom turbetu u Višnjičkoj ulici biće prikazana izložba "Saputnici kaldrmom", sa najzanimljivijim eksponatima islamske kulture, kao što su najstariji primerci Kurana, islamska kaligrafija, fotografije znamenitih ličnosti, religijski rekviziti, verska odeća…