Kako upravljati istorijskim gradskim četvrtima, bila je tema međunarodnog projekta "Slučaj Petrovaradin" upravo završenog u Novom Sadu. Učestvovalo je 40 stručnjaka iz oblasti urbanizma, arhitekture, turizma, arheologije, umetnosti i ekonomije iz 26 zemalja, a okupili su ih Evropa Nostra Srbija, Fakultet za sport i turizam TIMS i Zavod za zaštitu spomenika kulture Grada Novog Sada u partnerstvu sa međunarodnim organizacijama. Petrovaradinska tvrđava je prostor izuzetnih atributa i potencijala, ali i prostor veoma haotičnog i neplanskog korišćenja i upravljanja, dakle odličan primer za promišljanje trenutnih praksi upravljanja kulturnim dobrom Petrovaradinska tvrđava.

OPASNOST OD RAZVOJNIH PROJEKATA: Prošlog leta, na iznenađenje mnogih, istorijski centar Beča prešao je iz prestižne Uneskove Liste svetske baštine na alarmirajuću Listu svetske baštine u opasnosti, u društvo sa porušenim Alepom i Damaskom. Komitet za svetsko nasleđe je prvi put u istoriji izglasao odluku kojom se istorijski lokalitet u Zapadnoevropskoj državi pojavljuje na listi koja je decenijama bila rezervisana za područja pogođena ratom, prirodnim katastrofama i nemaštinom. U slučaju Beča, naprotiv, opasnost za gradsko nasleđe dolazi od strane investitora, krupnog kapitala, turističke industrije i donosilaca odluka koji su zaslužni za megalomanske "razvojne" projekte koji narušavaju atmosferu, izgled i dinamiku grada. Veneciji predviđaju sličnu sudbinu usled masovnog turizma, kruzera koji uništavaju ekosistem lagune i sve manjeg broja lokalnih stanovnika. U Amsterdamu i Edinburgu su iseljavanje građana iz centra i izdavanje stanova u turističke svrhe pretvorili istorijska jezgra u mesta bez svakodnevnih, prisnih, komšijskih interakcija koje tvore duh jednog mesta.

U svim ovim primerima, reč je o istorijskim gradskim predelima – područjima koja predstavljaju zaštićene kulturne i prirodne celine, ali koja su za razliku od muzeja ili arheoloških lokaliteta, naseljena i koriste se za svakodnevni život. U njima se imperativi očuvanja vrednog urbanističkog nasleđa utrkuju sa apetitima razvoja i stvaranja profita, dinamika i svakodnevne potrebe lokalnog stanovništva prepliću se sa interesovanjima i željama turista, festivalske i turističke industrije, a borbe za javne interese i prostore ukrštaju se sa privatnim i preduzetničkim interesima. Pitanje je kako balansirati ove interese?

RAZLIČITI UKUSI: Jedan od sistematičnijih odgovora, pristup nazvan "istorijski gradski predeo" (Historic Urban Landscape), dolazi iz struke zaštite nasleđa i urbanizma a formulisan je kroz zvanične politike Uneska kao najrelevantnije međunarodne organizacije za pitanja kulture, obrazovanja i nauke. Ovaj pristup zalaže se za promenu prakse zaštite kulturnog nasleđa tako što se ne bi samo štitili pojedinačni spomenici kulture, već bi se vrednovale i nalazile mere podrške za očuvanje specifičnih urbanih struktura i prirodnih celina, negovanje atmosfere i društvene dinamike mesta, kao i za interpretaciju različitih slojeva sećanja koja se vezuju za istorijske četvrti. Ovaj sveobuhvatniji pristup očuvanju istorijskih gradskih predela istovremeno predviđa neophodnost saradnje različitih struka, disciplina i resora i podrazumeva seriju participativnih i transparentnih metoda vrednovanja prostora, pregovaranja interesa i donošenja odluka, u kojima se susreću donosioci odluka, građani, nadležne institucije, nezavisni stručnjaci i privredni akteri.

Projekat "Slučaj Petrovaradin" primenjuje upravo ovaj pristup na promišljanje trenutnih izazova i budućnosti upravljanja Petrovaradinskom tvrđavom. Tvrđava predstavlja izrazito veliki, dobro pozicioniran i raznolik prostor koji je istovremeno izuzetno značajan kulturni spomenik, turistička atrakcija, odbrambena lokacija, prostorni resurs za različite zabavne i ugostiteljske privredne delatnosti, kao i mesto stanovanja ne tako malog broja stanovnika. Samim tim, ona privlači i ugošćava umetnike, konzervatore, istraživače podzemlja, kriminalne grupe, istoričare, festivalske i hotelijerske preduzetnike, beskućnike i socijalno ugrožena lica, građanske aktiviste, turiste… Svaki od ovih aktera ima svoju viziju prostora: od besprekorno očuvanog spomenika kulture, do uspinjače sa akvarijumom na vrhu; od javnog prostora kulture, obrazovanja i rekreacije do kolekcije privatnih poseda. Bez demokratskih mehanizama kontrole situacije na Tvrđavi i javnog pregovaranja o interesima i poželjnim vizijama ovog prostora, Tvrđavu oblikuju i od nje profitiraju oni koji su najbliži strukturama vlasti i kapitala u poslednjih dvadeset godina, ili dovoljno smeli za "ako prođe prođe" strategije privatizacije Tvrđave. Neki organizuju festivale posle kojih ostaju tone smeća i tragovi oštećenja na Tvrđavi, neki prisvajaju šančeve i bastione pretvarajući ih u noćne klubove, neki bivše umetničke ateljee koriste za privatni prostor za stanovanje i stanove za izdavanje turistima – a sve to bez ikakve naknade Gradu i građanima i bez ikakvog ulaganja u Tvrđavu.

POGREŠNA IDEJA: Najnoviji pravac razvoja kojem trenutno naginje Grad Novi Sad kao upravljač jeste da se Petrovaradinska tvrđava iskoristi najpre za razvoj turizma. Grad je nedavno dodelio posao vredan 3,5 miliona dinara kompaniji Horvat HTL koja ima zadatak da utvrdi opravdanost i predloži model upravljanja Tvrđavom kao turističkim prostorom. Ovakav pravac razvoja problematičan je po mnogo osnova. Prvo, on marginalizuje proces izrade plana upravljanja Petrovaradinskom tvrđavom kao kulturnim dobrom, koji Zavod za zaštitu spomenika kulture grada Novog Sada u saradnji sa brojnim fakultetima i stručnjacima izrađuje poslednje dve godine. Drugo, u gradu koji ponosno nosi titulu Evropske prestonice kulture, teško je opravdati potez kojim bi se kulturno-istorijski javni prostor pretvorio u komercijalni i njime upravljalo kao primarno turističkim prostorom. Taj potez išao bi na ruku samo jednom uskom krugu trenutnih i potencijalnih korisnika koji Tvrđavu vide kao priliku za razvoj biznisa. Konačno, osmišljavanje bilo kakvog modela upravljanja ovako značajnim prostorom bez javnih konsultacija sa onima koji taj prostor koriste, vole, štite i poznaju, protivno je savremenim dobrim praksama koje zastupa Unesko i koji se već primenjuju širom sveta i predstavlja nedemokratski način upravljanja javnim dobrom.

Kako onda usmeravati pravac razvoja ovog prostora? Tvrđava se, kao živi gradski prostor sa mnogim korisnicima, ne može posmatrati samo kao zamrznuti spomenik arhitekture, ali se izuzetne vrednosti ovog istorijskog i arhitektonskog prostora moraju čuvati. Veliki troškovi održavanja ovog prostora zahtevaju njegovo otvaranje za posetioce i različite oblike privređivanja, odnosno ubiranje neke vrste najma ili poreza od korisnika. Isto tako, veliki broj stanara Podgrađa i okolnih zona Tvrđave znači da se ona ne može pretvoriti u festivalski i zabavni park, ali se ona zbog svog istorijskog i kulturnog značaja ipak mora otvoriti i predstaviti međunarodno na primeren način. Preterano agresivna i uspešna promocija tvrđave na svetskom turističkom tržištu nužno sa sobom nosi masovni turizam, komodifikaciju prostora, istiskivanje postojećih stanara i korisnika, a sa time i nestanak atmosfere mističnosti, tišine i šarma koja danas krasi Tvrđavu. Uz to, zbog svoje kulturne izuzetnosti i važnosti kao javnog prostora kulture i rekreacije Novosađana, Tvrđava se ne može posmatrati samo kao turistički prostor i resurs za razvoj turizma.

Na sreću, površina Tvrđave sa okruženjem sasvim je dovoljna da ispuni razna očekivanja i ugosti različite korisnike. Međutim, ovo je moguće samo ako svi korisnici i nadležne ustanove najpre preuzmu odgovornost za korišćenje, očuvanje i ulaganje u prostore koje već koriste. Ta odgovornost podrazumeva i pronalaženje modela upravljanja koji će istraživati različite potrebe, trensparentno iznositi alternative razvoja u javni prostor, i nametati jasne odgovornosti i obaveze privatnim akterima koji koriste Tvrđavu kao resurs. Umesto trenutne borbe u kojoj najjači, najbogatiji ili oni najbliži mestima odlučivanja pobeđuju, važno je osmisliti participativne i transparentne mehanizme sretanja, povezivanja, analize i odlučivanja u kojima će različite struke, ali i zaljubljenici, posvećenici i marginalizovani glasovi moći da učestvuju. Na takav način Tvrđava može postati prostor kojim se domaćinski upravlja i koji se odgovorno koristi kao javni prostor dostupan svima koji na njoj mogu i žele da uče, otkrivaju, uživaju ili posluju.