Poslovično, decembar je mesec rezimiranja. Međutim, u ovoj godini, svakodnevna komemorativnost potisnula je kulturu sećanja. Tako se desilo da su zaboravljene i stogodišnjica rođenja dva reditelja, nama važnih poput Hičkoka i Forda – Branka Bauera i Žike Mitrovića. Pomenućemo samo pojedine naslove iz njihovih filmografija koje su utemeljile jugoslovensku kinematografiju.

BRANKO BAUER
(18. 02. 1921, Dubrovnik – 11. 04. 2002, Zagreb)

“Branko je dostojanstven i nadasve blag gospodin koji je zaista znao raditi filmove. Filmove je pričao sigurno, mirno, sa velikim osjećajem za prostor, dubinsku mizanscenu i dramu lica, a nikad nije dobio ni približno mjesto koje zaslužuje u korpusu nacionalne kinematografije. U taj spomen, jedno malo kino u Istri, ono u Motovunu, s ponosom nosi njegovo ime kao jedina cehovska nagrada, čime ga se hrvatski film sjeća”, rekao je Rajko Grlić za hrvatski “Telegram”.

Karijera Branka Bauera, po jedinoj i antologijskoj monografiji o njemu koju je sačinio Hrvoje Turković (CeKaDe Zagreb 1985), bila je na prelomu stilskih razdoblja. Kao dečak i mladić odrastao je u Zagrebu. U vremenu kad je bilo nemoguće pohađati umetničke akademije, njegova škola bio je bioskop, a njegova praksa – organizacija i realizacija filmskih, informativnih žurnala u Jadran filmu. Već u devetnaestoj potpisuje prve storije Železnička izložba, Ljeto na Rabu i Zagorje slavi o Titovom govoru na mitingu u Krapini. Time je zavredio svoj prvi igrani film, Sinji galeb (1953), po istoimenom kultnom dečijem romanu Toneta Seliškara. Preskočio je puki narativ dečije pustolovine iskoračivši u svet fantazije, i stekao blagonaklonost publike. Već od narednog filma Milioni na otoku, Bauer će u posao uvesti neizostavne saradnike, kamermana Branka Blažinu i scenaristu Aleksandra Diklića.

I tako ćemo već 1956. dobiti jedno od najboljih žanrovskih ostvarenja domaćeg filma, Ne okreći se, sine, ratnu dramu o spasavanju sopstvenog života i postavljenom cilju: oslobađanju sina iz indoktrinacije ustaškog odgojilišta. Egzistencijalni sukob čoveka s pištoljem, u mizancenu građanskog Zagreba, i ratnoj pozadini i scenografiji nalik Ridovom Trećem čoveku. Branko Bauer je ovim filmom inaugurisao svoj večiti melodramatičan okvir, bez suvišne patetike, u kome pobednici i poraženi, krvnici i žrtve, nisu crno-beli. Ovaj film suptilne dedukcije dobra i zla, nema ideološki srećan kraj – otac će morati da strada da bi spasio sina. U filmu su zapamćeni čuveni epizodisti hrvatskog filma Zlatko Madunić i Kruno Valentić, odnosno, karakterizacija sporednih likova kao dramaturški drugi plan. Iako 1956. godine na Festivalu u Puli nije dodeljena Zlatna arena za film, poneće je sam reditelj i glavni glumac Bert Sotlar.

Nakon tog uspeha Bauer je nastavio s melodramskim žanrom u delima Samo ljudi i Tri Ane, što je bio njegov uslovno makedonski film, a potom i komedijama Martin u oblacima i Prekobrojna. Milena Dravić će dobiti svoju prvu Arenu. Ona, Boris Dvornik i Ljubiša Samardžić postaće deo velike jugoslovenske trojke.

Sa rediteljem Krešom Golikom i scenaristom Bogdanom Jovanovićem 1963. postiže novi dvostruki trijumf u Puli. Licem u lice bio je pionirski, prvi pravi politički film – društvena samokritika sistema i detabuizacija socijalističkog samoupravljanja. Triler zaplet i klimaks čini jedna sasvim obična sednica fabričkog radničkog saveta. Trougao sačinjen od likova koji tumače Ilija Džuvalekovski, Vladimir Popović i Husein Čokić.

Tokom šezdesetih uslediće Nikoletina Bursać, zatim Doći i ostati kao izlet u crni talas, iako se taj scenario Kozomare i Mihića danas ne doživljava tako. I poslednji, u Bauerovom periodu nesigurnosti i odbijanja projekata a pre početka rada na televiziji, Četvrti saputnik po scenariju Slavka Goldštajna. Tokom sedamdesetih, na TV Beogradu snima dvodelni film Salaš u malom ritu – Zimovanje u Jakobsfeldu (1975/6). O tom rafiniranom, ratnom zapletu u vojvođanskom pejsažu, o Cici Peroviću i Mrgudu Radovanoviću, o hibridu njegove i (Arsen) Diklićeve dečije avanture-melodrame kao jednoj od najboljih televizijskih serija, već smo pisali na ovim stranicama.

Veličanstveni kraj Bauerove karijere je Boško Buha (1978). Koscenaristički dijalozi Dušana Perkovića, muzika Zorana Simjanovića, songovi Olivera Dragojevića. Smeli iskorak, da nakon Slavka Štimca iz Salaša angažuje novog dečaka naturščika, Ivana Kujundžića, a prepozna i Dragana Bjelogrlića, te da ponovi tandem iz Devojačkog mosta Žarko Radić – Marko Nikolić.

ŽIVORAD ŽIKA MITROVIĆ
(Beograd 03. 09. 1921. – 29. 01. 2005)

“Imao sam sreću da apsolviram posmatrajući Žiku, učeći na njegovoj ličnoj rediteljskoj drami, upijajući rešenja koja je izvlačio iz sukoba ideja i okolnosti u kojima se nalazio, razmišljajući o artikulaciji problema, prostora i vremena, rada s glumcima. Mitrović je sa 20 dela zaista rekorder u broju igranih filmova u YU kinematografiji. Posedovao je dva dara, istrajnost tvrdoglave energije i detinjastu sklonost ka zabavi” – sećanje je Gorana Markovića, silom prilika Mitrovićevog asistenta režije na filmu Užička republika.

Njegova filmografija mogla bi da se žanrovski razvrsta u nekoliko prostornih i vremenskih etapa. Iz današnje perspektive, možda je najznačajnija kosovska, započeta debitantskim ostvarenjem Ešalon Dr M iz 1955. U toj ediciji snimiće 1960. film Kapetan Leši, a zatim 1962. i njegov nastavak Obračun, koji lik Albanca i Aleksandra Gavrića koji ga tumači uvodi u pop kulturu kao gotovo jedini primer obrnute tranzicije – iz filma u strip. Mitrović je, naime, pre rata bio strip crtač. Poslednji pokušaj albanske inkluzije biće kosovski vestern Brat Dr Homera (1968).

S obzirom na to da makedonski film u SFRJ do kraja šezdesetih i pojave Ljubiše Georgievskog nije imao matičnog reditelja, desiće se da to postane Žika Mitrović sa filmovima: Mis Ston s Olgom Spiridonović, Solunski atentatori, Do pobede i dalje, oba sa Gavrićem u glavnoj ulozi. Potonji, kao i filmovi Potraži Vandu Kos i Gorke trave za koje je scenarija pisala Frida Filipović, spadaju u podžanr postratnih drama i kolektivne introspekcije, koji će nažalost ostati u zapećku Mitrovićevih istorijskih ratnih epopeja.

Iste godine kad i Kapetan Leši, 1960, i opet s Gavrićem, nastao je njegov hrvatski film Signali nad gradom po scenariju Slavka Goldštajna, o oslobađanju kasnije čuvenog zagrebačkog gradonačelnika Večeslava Holjevca iz ustaškog zatočeništva i stupice u kojoj se nalaze partizani. Potom, takođe s Goldštajnom, snima Nevesinjsku pušku o Hercegovačkom ustanku 1875. kojom Mitrović osvaja ekskluzivno pravo da ekranizuje teme iz nacionalne istorije i izvan NOB-a.

Tako već sledeće, 1964. godine snima kultni Marš na Drinu, ratnu dramu o Cerskoj bitki, neprevaziđenu do danas, ne samo u trenutno dominantnoj dramaturgiji o Prvom svetskom ratu (1917, Zaspanka, Kralj Petar…) već i po neponovljivom glumačkom kastingu: Husein Čokič (jedini živ među njima), Zoran Radmilović, Ciga Jerinić, Gidra Bojanić, Vlada Popović, Branko Pleša, Ljuba Tadić i očigledno najprominentniji Mitrovićev glumac Aleksandar Gavrić. Film je, kako se danas karikira, u vremenu komunističkog zatvaranja srpskog nacionalnog sećanja, dobio Srebrnu arenu u Puli, a Mitrović Zlatnu za režiju.

Jednako značajan je Užička republika (1974), drugačije dramaturgije od partizanskih spektakl-klasika Neretve i Sutjeske koji su mu prethodili, film govori o građanskom ratu i herojskom otporu Radničkog bataljona. I Zlatna arena za film! Poslednji iz te grupe je Timočka buna (1984) o Srbiji Obrenovića, endemskom strančarenju i ruralnoj zaostalosti, neuporediv u naraciji u odnosu na sve slično do danas.

Napokon, žanrovski najuzornija je Mitrovićeva noar edicija kriminalističkih filmova nastalih od 1956. do 1986: Poslednji kolosek, Nož, Ubistvo na svirep i podmukao način, i njegov poslednji film Protestni album. Između njih umetnuta su dva urbana dela: Operacija Beograd kao anticipacija Otpisanih i Savamala, socijalna drama epohe, kao reminiscenija na filmičnost lokacije počivše beogradske Glavne železničke stanice iz Poslednjeg koloseka.

U uporednom srazu filmova kakvi su na primer Otac Srdana Golubovića i Bauerov Ne okreći se, sine, odnosno njegov Boško Buha i Košare Balša Đoga koji će možda jednog dana biti snimljen, ima šta da se nauči i citira od ovih naših žanrovskih klasika. Možda su bioskopski uspesi Bjelogrlićevog Tome na tragu Bauerove melodrame i Biković-Avramovićevog Južnog vetra kao akcije i Mitrovićevog žanra, mogući putokaz.