Sa plaže u Dobroti vide se tri naselja sa druge strane zaliva – “ozloglašeni” Škaljari, manje poznati Muo i nekada slavni Prčanj, rodno mesto čuvenih pomoraca. I pored nekoliko kruzera koji su ukotvljeni u akvatoriju, prostorom dominira Bogorodičina crkva u Prčanju (Crnogorci insistiraju da se kaže Prčanja a ne Prčnja) o kojoj sam na ovom mestu pisao pre godinu dana.

Iznad mesta, par stotina metara gore u brdu vidi se i stara napuštena crkva čiji toranj viri iz gustog rastinja. Naravno da sam krenuo da je obiđem.

Ušao sam u nešto što se zove Ured za prijavu boravka stranaca u Prčanju, siguran da tu radi neki lokalac koji će umeti da mi objasni kojim putem da dođem do Gornje crkve u brdu iznad mesta.

Prema uputstvu “momka iz Ureda”, skrenuo sam kod konobe “Villa Maria” levo i krenuo u brdo strmim putem, koji u jednom momentu prelazi u makadam.

Na putu ka crkvi naišao sam na jednog Dišanovog bokeljskog naslednika koji je WC-šolju postavio na izvrnuti kanu; video sam i malu kapelicu posvećenu Gospi, podignutu 1860. a obnovljenu 1997; gledao sam kruzere u zalivu kroz prozore napuštenih kuća iznad Prčanja… Zatim sam sreo i meštanku u kasnim sedamdesetim koja se penje brže od mene koji sad već guram bicikl: “E, ja ovako cijeli život! Nekad smo i vodu vukli gore!” Prošao sam i pored poslednje naseljene kuće i nastavio dalje. Onda sam ostavio bicikl, par desetina metara dalje odbacio i ranac koji mi je predstavljao prevelik teret.

Preskačem “mine” koje za sobom ostavljaju koze, u jednom momentu skrećem levo i stižem do crkve čija je ograda zamandaljena debelim lancem i katancem. Stara župna crkva, ili kako je meštani Prčanja zovu Gornja crkva. Ne zna se pouzdano kada je crkva podignuta, ali se ona u dokumentima spominje već 1399. Oko 1740. dograđena joj je osmougaona kapela s kupolom. Kotorski biskup Marin Drago posvetio je crkvu 1705. godine.

Prolazim sa druge strane, tu su još jedna vrata, takođe zamandaljena, ali je jedna rešetka izvijena – dovoljno da uđe dete ili sitniji čovek, ja nikako. Spuštam se nazad, kupim usput ranac i bicikl i zastajem da natočim vodu u onoj poslednjoj nastanjenoj kući. Starija žena mi ljubazno sipa hladnu vodu u flašu, u tom momentu izlazi i domaćin, kaže da crkva nije u funkciji od 1972. a da je poslednja sahrana na groblju obavljena 1974. pošto je pre 90 godina formirano novo groblje kod Bogorodičine crkve blizu obale. Od zemljotresa 1979. crkva je u ovakvom stanju. Otkriva mi i zašto je kapija zamandaljena: “Pljačkaši grobnica! Dolazili su više puta, mi smo ih prijavljivali, intervenisala je i policija. Nadaju se da će naći zlato na pokojnicima. Tu je tokom više stotina godina sahranjeno preko 16.000 ljudi, a među njima i puno pripadnika kotorskog i prčanjskog plemstva”.

Kasnim na ručak. Restoran “Stari mlini” postoji više od 40 godina u jedinstvenom ambijentu vodenice za mlevenje žitarica iz 17. veka. Prava oaza svežine u vrelom danu, poseban blagoslov za one koji su satima vozili bicikl i pentrali se po brdima iznad Prčanja.

Po povratku u hotel, u središnjem delu naselja Ljuta, na uzdignutom i ograđenom kamenom platou u neposrednoj blizini mora, nailazim na baroknu crkvu posvećena Sv. Petru iz 1780. Izgrađena je klesanim kamenim kvaderima koje su meštani, pomorci dovozili sa Korčule. U crkvi se nalaze tri mermerna oltara. Na centralnom je oltarna pala na kojoj je prikazan Sv. Petar, patron crkve, sa anđelima. Na južnom oltaru posvećenom Sv. Luki, zadužbini kapetana Luke Radimira, prikazana je grupa svetitelja. Obe slike su rad istog majstora, mletačkog slikara Fonte Basa.

Na severnom oltaru, zadužbini pomorca Dabinovića, rad je malo poznatog mletačkog majstora Mikelea Đirardija – srebrom okovana Bogorodica sa Hristom, tipa Odigitrije, koja su od 1855. zbog zaveta datog za vreme kolere, posebno poštovali meštani.

Sutradan odlazim do Kotora. Na plažama između Dobrote i drevnog grada kupaju se putnici sa kruzera, neki su iznajmili bicikle, neki električne trotinete… Tog dana u zalivu i na doku kotorske luke bilo je čak četiri kruzera. Broj dolazaka velikih putničkih brodova nadmašio je rekordnu 2019. ali je putnika nešto manje zbog restriktivnijih odredbi vezanih za antipandemijske mere.

Odmah do luke nalazi se monumentalni kameni obelisk posvećen borcima NOB-a i žrtvama fašizma, delo vajara Luke Tomanovića i Vojislava Đukića. Srećem stariji bračni par Amerikanaca, putnika sa kruzera, čitaju napise u kamenu i dive se monumentalnosti spomenika.

Prolazim ispod kamenih vrata Starog grada na kojima je uklesan datum oslobođenja Kotora u Drugom svetskom ratu – 21.11.1944. Bežeći od vreline sunca, putnici sa kruzera guraju se u hladovini tesnih vrata i slušaju vodiča: “Gotovo trideset godina (1391–1420) Kotor je postojao kao nezavisan grad-republika, sve dok nije, na sopstvenu inicijativu, usled opasnosti od ekspanzije Osmanskog carstva, zatražio pomoć Mletačke republike, pod čijom vlašću je ostao sve do pada Venecije pred Napoleonom 1797…”

Crkva Svete Klare, crkva sa franjevačkim samostanom, u današnjem obliku potiče iz 18. veka. U njoj se nalazi raskošni barokni oltar, rad vajara Frančeska Kabjanke. Ikona na glavnom oltaru okružena je sa 33 bela anđela. Unutrašnjost crkve važi za jednu od najlepših crkava u Kotoru. Na mestu današnjeg franjevačkog samostana nekada se nalazio ženski benediktinski samostan sa nestalom crkvom Svetog Bartolomeja. Samostan poseduje bogatu biblioteku sa velikim brojem starih knjiga, štampanih od 1450. do 1500. godine.

Na mestu današnje pravoslavne crkve Svetog Nikole u Kotoru nalazio se dominikanski samostan Sv. Nikole, koji je napušten krajem 18. veka. U vreme Napoleonovog osvajanja Boke taj prostor je poklonjen pravoslavcima da tu sagrade crkvu, a samostanska zgrada je pretvorena u kasarnu. Pravoslavci u Kotoru su do tada imali samo malu crkvu Sv. Luke. Osvećenje je izvršio arhimandrit Gerasim Zelić, tadašnji episkopski vikar, na Nikoljdan 19. decembra 1810. Na tom mestu pravoslavna crkva je postojala do Badnje večeri 1896. godine kada je zajedno sa francuskom kasarnom izgorela u požaru. Uzrok požara nikada nije utvrđen.

Današnja crkva posvećena Svetom Nikoli iz 1909. godine građena je po projektu poznatog hrvatskog arhitekte Kirila Ivekoviča, u vizantijsko-raškom stilu. Kao i na svim crkvama SPC u Crnoj Gori, na pročelju je istaknuta zastava SPC, valjda kao simbol “obeležavanja prostora”. Ikonostas ove crkve slikao je Franjo Cigler, profesor slikanja u kotorskoj gimnaziji, po poreklu Čeh. Po ugledu na ruske ikone toga vremena, prestone ikone imaju srebrni okov – rad kotorskih majstora. Crkva poseduje brojne dragocenosti od kojih su mnoge prilagale imućnije kotorske porodice. Odmah do crkve nalazi se i Riznica Srpske pravoslavne crkve sa bogatim fondom ikona, predmeta umetničkih zanata, dokumenata, crkvenih odora… U njoj su ikone apostola Jovana, Mateja, Marka i Luke koje su gigantskih dimenzija – kopije ikona hrama Hrista Spasitelja u Moskvi koje je 1998. naslikao ruski akademik, profesor Prisekin Sergej Nikolajevič.

Nastavljam šetnju i stižem do Pomorskog muzeja Crne Gore. Plaćam ulaznicu od 5 evra i uranjam u klimatizovani prostor prepun blaga koje su ovdašnji pomorci skupljali vekovima unazad. Nastao je iz prvobitne zbirke predmeta od istorijske i kulturne vrednosti Bratovštine Bokeljske mornarice u Kotoru, koja je od 1938. predstavljena u novoosnovanom Pomorskom muzeju, u čitavoj baroknoj palati plemićke porodice Grgurina iz 18. veka.

U muzeju se nalaze legati mnogih pomorskih porodica iz Boke. Poslednji među njima je Legat Branka Mamule, legendarnog admirala i političara SFRJ, koji je preminuo 2021. u 100. godini. Legat čine knjige, odlikovanja i pokloni koje je Branko Mamula dobio od najviših zvaničnika sveta tokom svoje bogate i dugotrajne karijere. Prva donacija porodice Mamula stigla je u Pomorski muzej u godini kada su obeležavali jubilej – 50 godina postojanja. Tom prilikom poklonjene su knjige i predmeti vezani za pomorsku tematiku. Prošle godine, nakon smrti admirala Mamule, legat je dopunjen sa novih 70 predmeta. S obzirom na to da je bio aktivni učesnik Drugog svetskog rata, mnoga odlikovanja vezana su upravo za učešće u antifašističkoj borbi.

Pažnju mi privlači i salon familije Ivelić iz Risna koji je muzeju donirao kapetan Vlado Ivelić, poslednji potomak ove slavne pomorske porodice. On je proveo 50 godina ploveći na jedrenjacima i parobrodima širom sveta dok su njegovi preci u 19. veku bili u službi Carske Rusije pa se među predmetima u salonu nalazi i slika carice Katarine Velike.

U uskom pasažu tik uz Pomorski muzej, a preko puta Konzulata Republike Hrvatske – nalazi se mala izložba posvećena velikom jubileju. Naime, u maju ove godine Kotorani su proslavili 180. rođendan svoje Gradske muzike.

“Na današnji dan prije 180 godina Gradska muzika Kotor podnjela je zahtjev austrijskim vlastima da dozvoli registraciju ovog orkestra. Dakle, Gradska muzika Kotor osnovana je samo dva mjeseca nakon Bečke filharmonije”, rekao je tada predsednik Upravnog odbora orkestra Vladimir Begović u uvodnoj reči na svečanoj skupštini.

Desetak dana ranije, pio sam limunadu sa beogradskom advokaticom Dušankom Homen u hladovini njene kuće pored sedišta Gradske muzike, odmah do Katedrale Sv. Tripuna. Njen pokojni muž je iz stare kotorske porodice. Jednog od njihovih predaka Mirka Homena video sam na fotografijama dečaka “malih admirala” koje Bokeljska mornarica bira, svake godine po jednog, od 1902. Pravilo je da su dečaci iz pomorskih porodica i da imaju između 6 i 12 godina. Mirko Homen je tu titulu poneo 1922, a aktuelni “mali admiral” izabran 2022. je Tomislav Radović. Dušanka uzdiše kako “Kotor nije više onaj stari”, odgovaram joj da ni Novi Sad, ni Beograd, ni Zagreb, ni Sarajevo, nisu više “oni stari”, bar po standardima svojih starosedelaca i ljudi rođenih u tim gradovima. Mesta i institucije kao što su Gradska muzika, Bokeljska mornarica i Pomorski muzej obezbeđuju da gradovi poput Kotora sačuvaju svoj šarm, autentičnost i identitet koji ih vekovima čine prepoznatljivima na celom Mediteranu, a proteklih par decenija i mekom za turiste iz celog sveta.