Sređujući muzičku zaostavštinu srpskog kompozitora Milenka Živkovića u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti, pronašao sam solo pesmu za duboki muški glas i klavir Pesnik i proleće Eriha Samlaića. Ovo otkriće podstaklo me je da više istražim Samlaićev opus, pa i da ovom prilikom podsetim javnost na njega povodom sto desete godišnjice njegovog rođenja.

O životu i delu Eriha Eliše Samlaića zna se vrlo malo.

Erih Samlaić rođen je 1913. godine u selu Karlovčić, koje danas pripada opštini Pećinci. Porodica Samlaić se nakon Prvog svetskog rata i stvaranja nove države, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, ubrzo preselila u Zemun, budući da su u Zemunu posedovali prodavnicu tekstila. Erih Samlaić je bio najstarije dete, a kasnije su se rodile sestre Ruža i Marija i brat Hugo. Erih Samlaić je pohađao gimnaziju u Zemunu, a bio je i đak Muzičke škole “Stanković”. Jedan od njegovih nastavnika bio je kompozitor, dirigent i muzički pisac Rikard Švarc, od kog je dobio prva muzička znanja. Godine 1935. Erih odlazi u Zagreb, kao student Filozofskog fakulteta u Beogradu, da bi radio na doktorskoj disertaciji sa temom “O životu i delu Vjenceslava Novaka”. Bio je oženjen violinistkinjom i nastavnicom muzike Ljerkom Blau Samlaić, koja je često sa njim svirala na koncertima.

Samlaić je bio kompozitor, dirigent i muzikolog. Centralna osa koja je spajala sve ove njegove delatnosti bila je jevrejska sefardska muzika.

Sefardska muzika je Samlaiću bila podjednako važna i u njegovom muzikološkom aspektu sagledavanja muzike i u kompozitorskom domenu, u kom je umnogome bio inspirisan ovom tradicionalnom jevrejskom muzikom. Zbog toga je ili koristio njene melodije za osnovne muzičke ideje svojih kompozicija, ili je uzimao bilo kakav drugi njen element za stvaranje novog muzičkog dela.

Poznato je osam kompozicija Eriha Samlaića: za mešoviti hor (Balada, Džunaj i Eli, Eli, lama azavtani), ženski hor (Tri pastela), jedna solo pesma (Pesnik i proleće), jedna kompoziciju za glas i kamerni orkestar (Kuda plove naše lađe) i dve kompozicije za violinu i klavir (Sefardska melodija sa Balkana i Jevrejska tema sa Balkana).

Pomenutu, pre dve godine nađenu kompoziciju Pesnik i proleće komponovao je 1933. kad mu je bilo dvadeset godina, u Zemunu. Pisana je na tekst pesme slaviste i univerzitetskog profesora Radovana Košutića, koji je obojen melanholičnom atmosferom i stanjem beznađa autora. Ova solo pesma je najverovatnije jedno od prvih dela koje je Samlaić komponovao i u njoj se osećaju prva kompozitorska istraživanja i težnja da se osvoji prostor zaokruženog muzičkog dela.

Kompozicije Sefardska melodija sa Balkana i Jevrejska tema sa Balkana publikovane su u Njujorku 1940. godine, u izdanju izdavačke kuće Transcontinental Music Corporation, dok je kompoziciju Džunaj objavila izdavačka kuća Transcontinental Music Publications, takođe iz Njujorka. O priznatosti Samlaića kao kompozitora govori i činjenica da su mu kompozicije izvođene za vreme njegovog života kako na koncertnom podijumu, tako i na radio-stanicama u Zagrebu i Bukureštu.

Inspiracija jevrejskom sefardskom muzikom najuočljivija je u kompozicijama za violinu i klavir gde se to može uočiti i iz samih naslova kompozicija. Modalna tonalna struktura karakteristična je za sefardsku muziku, pa je i u samim Samlaićevim kompozicijama modalnost osnova kojom se služio za stvaranje muzičkog toka. Samlaić je za života melografisao sefardske religiozne melodije iz Beograda, a na osnovu pojanja bivšeg beogradskog rabina Šaloma Rusoa, pa ih je i inkorporirao u svoja dela. Imajući u vidu da je sefardska muzika, uostalom kao i svaka izvorna muzika, usmena predaja o nekim davnim vremenima, Samlaić je u ovim kompozicijama muzički evocirao prošlost koja je posebno potcrtana izborom instrumenata koji izvode kompozicije – violina i klavir. Prvi put su ove dve kompozicije izveli bračni par Ljerka Blau Samlaić (violina) i Erih Samlaić (klavir) na koncertu jevrejske muzike u Zagrebu 1940. godine.

Istovetnom atmosferom Samlaić je obojio i kompoziciju Balada, komponovanu na stihove hrvatskog pesnika Silvija Strahimira Kranjčevića, o egzistencijalnim pitanjima u kojima se pominju motivi Hristove žrtve, smrti, ljudskih grehova i istorije ljudskog roda. Ovo se naročito prepoznaje Samlaićevim integrisanjem reči “Hosana” u sam tekstualni predložak, koja ne postoji u originalnoj Kranjčevićevoj pesmi, a koja na hebrejskom jeziku ima značnje “molimo, spasi nas”. Upotrebljavajući sefardsku reč “džunaj” koja označava jun, Samlaić je komponovao istoimenu horsku kompoziciju čiji je muzički tok jedan konstantni perpetuum mobile, koji od početka do kraja postaje sve složeniji i dinamičniji. Sasvim suprotnog osnovnog karaktera, osećanja i inspiracije je kompozicija Tri pastela pisana na stihove Jovana Dučića, koja sadrži pastoralnu boju i duh prirode kako u samom poetskom predlošku, tako i u muzici koja je namenjena samo ženskim glasovima.

Samlaićev muzikološki opus se sastoji iz velikog broja radova koji se, u prvom redu, tiču izučavanja jevrejske sefardske muzike i istorije sinagogalnog pevanja. Muzikološke radove je objavljivao u više različitih časopisa u Beogradu i u Zagrebu (“Muzički glasnik”, “Omanut”, “Hanoar”, “Zemunski vesnik”, “Jevrejski glas”, “Novosti” i dr.). Ipak, veliki broj njegovih tekstova nije lako dostupan ili nije uopšte dostupan široj javnosti. Štaviše, jedini primerak teksta njegove doktorske disertacije, rukopis pripremljen za štampu koji je čuvan u Narodnoj biblioteci Srbije, izgoreo je u požaru 6. aprila 1941. godine. Tek nedavno je otkriven drugi primerak koji je arhiviran u Istorijskom arhivu Eventov u Jerusalimu.

Među mnogobrojnim muzikološkim tekstovima ističe se jedan od prvih, koji je objavljen 1936. godine u “Omanutu”, pod nazivom “Sudbina Kol nidre melodije”. U njemu Samlaić skicira nastanak i razvoj ove popularne melodije jevrejskog bogosluženja i donosi svoj zapis sefardske melodije iz Beograda. Zrelost njegovog muzikološkog mišljenja predstavlja tekst “Komparativni prilog proučavanju naših sefardskih religioznih napjeva – El nora alila motiv”, koji predstavlja najkompletniji tekst o jevrejskoj sefardskoj muzici objavljen na području bivše Jugoslavije. U analizama jevrejske muzike ukazivao je na činjenicu da je ona uvek puna previranja usled susreta sa različitim muzičkim uticajima, ali da ipak u osnovi čuva svoje korene. Već na primeru ovih tekstova može da se sagleda i pretpostavi važnost Samlaićevih muzikoloških analitičkih istraživanja i napisa u oblasti istraživanja jevrejske sefardske muzike i njene komparativne analize koju je sprovodio, a koja je očigledno bila velika inspiracija za njegova kompozitorska ostvarenja.

Dirigovanjem je počeo da se bavi 1935. godine dolaskom u Zagreb. Te godine je postao saradnik hora “Ahdut” i redovno je dirigovao koncertima u zagrebačkoj sinagogi i prilikom drugih javnih nastupa.

Život Eriha Samlaića završen je u Jasenovcu 1943. godine. Samo četiri dana nakon ulaska nemačkih trupa u Beograd, 16. aprila 1941. godine, naređeno je registrovanje svih Jevreja i Roma, a tri dana kasnije otpočelo je i njihovo obeležavanje i izdvajanje u javnom prostoru obaveznim nošenjem žute trake i Davidove zvezde. Jevrejima su bili zabranjeni pristup i ulazak na sva javna mesta, pohađanje škole, izlazak na ulice nedeljom, privredna delatnost i dr. Erih i Ljerka su pokušali da pobegnu u Italiju, ali su ih u tome sprečile ustaše. Uhapšeni su na železničkoj stanici u Sarajevu i odmah su poslati u Jasenovac. U Jasenovcu se nalazila cela podorica Samlaić koja je zajedno skončala život.

Njegovo ime se ne spominje ni u jednoj enciklopediji koja obuhvata biografije kompozitora sa prostora bivše Jugoslavije. Pronalazimo ga na spisku žrtava Jasenovca, kao i u knjigama Jevrejske porodice u Zemunu i okolini Radovana Sremca i Jevrejska zajednica u Zemunu Danila Fogela. Najobimnija studija o ovom kompozotoru nalazi se u knjizi Muzika i reč Dušana Mihaleka.