Na lokalitetu Kale u selu Krševici već osam godina obavljaju se intenzivni radovi na otkrivanju ostataka velikog i, za sada se može reći, najstarijeg urbanog naselja na teritoriji Srbije. Izgrađeno je prema grčkim obrascima početkom IV veka stare ere, procvat je doživelo u vreme Filipa Makedonskog, Aleksandra Velikog i njegovih naslednika, i trajalo sve do prvih decenija III veka pre n. e. Smešteno je na strateški dobro izabranom mestu koje dominira Vranjskom kotlinom i u blizini važne komunikacije koja je moravsko-vardarskom dolinom povezivala srednju Evropu sa Grčkom. Prostiralo se na površini od oko četiri hektara, a do sada je istražen manji deo koji ne prelazi šest procenata.

Naselje je obuhvatalo plato gde se nalazila akropola sa kompleksom građevina koje su štitili široki rov i bedemi. Manja sondiranja i geofizička ispitivanja pokazala su da na padinama pod gustom vegetacijom leže manje terase sa objektima koji su činili veći deo naselja. Spuštalo se prema dolini Krševičke reke, a u podnožju lokaliteta otkriven je veliki kompleks koji zbog izuzetnog značaja okupira našu pažnju već nekoliko godina.

HIDROTEHNIČKI KOMPLEKS: Na ovom mestu manja sondiranja započeta su još 2002, radovi su nastavljeni sledeće godine kada je otkriven i deo zida od velikih kvadera a potom se, prateći ovu situaciju, iskopavanja nastavljaju sve do danas. Do sada je istražena površina od oko 400 metara kvadratnih do dubine od skoro pet metara. Zbog specifičnog izgleda i brojnih izvora koji izbijaju sa svih strana ovaj deo lokaliteta dobio je naziv "hidrotehnički kompleks". U normalnim prilikama donji deo nalazišta je pod vodom tako da su arheološka iskopavanja moguća samo uz pomoć neprestanog rada pumpi. Centralni deo ovog prostora zauzima široka kamena platforma ozidana nizom pažljivo obrađenih kvadera. Od nje se dalje račvaju dva zida od velikih blokova koji se dižu uz strmu padinu. Pretpostavlja se da su sistemom kanala prikupljali vodu i ovaj deo naselja štitili od većih padavina. S jedne strane u profilu se vidi podzid sa velikim kamenim izlivnikom, dok sa druge strane, uz lice platforme, prizidan je bedem od kvadera koji se prati samo jednim delom, ali prama nekim podacima bio je dugačak najmanje tridesetak metara. Na ograničenom prostoru između zidova i vertikalno zasečenog peščara uz padinu, tokom ovogodišnje kampanje otkrivena je građevina sa lučnim svodom podignuta od masivnih tesanika teških i po 300–400 kilograma. Nalazila se na velikoj dubini, ali uprkos pritisku debelih slojeva zemlje i posle dve i po hiljade godina ostala je potpuno očuvana. Gledano spolja vidi se samo jedan deo građevine sa pravougaonim otvorom, ali unutrašnji prostor je sada ispražnjen sve do dubine od preko tri metra. Izveden je sa takvom preciznošću da je moglo biti reči samo o vrsnim majstorima. Dugačka je oko 10 metara a, prema slobodnoj proceni, od svoda do dna mogla je da ima najmanje pet do šest metara. Zato su sada svi napori usmereni da se dođe do prvobitnog nivoa i tako dobiju tačniji podaci o izgledu, nameni i vremenu nastanka ove impozantne građevine. Uprkos svim teškoćama ovi radovi moraju biti izvedeni do kraja jer bi nas svaki prekid pumpi vratio na početak, a građevina i ostali objekti našli bi se pod vodom, što bi izazvalo velika oštećenja.

U ovom trenutku je prva pretpostavka da je reč o rezervoaru koji je naselje snabdevao pitkom vodom, ali tek po završetku radova znaće se nešto preciznije. Prema dosadašnjim nalazima izgleda da je izgrađen u prvoj polovini IV veka pre n. e, a kasnije napušten i zatim postepeno ispunjen raznim materijalom. Zanimljivo je da se u gornjim slojevima pored kamena, peska, mulja i vode nalazi dosta pažljivo obrađenih kvadera, delova posuda i posebno velike količine kostiju različitih životinja od kojih na neke nismo nailazili tokom dosadašnjih iskopavanja.

FANTOMSKI GRAD: Očigledno je da je ceo prostor predstavljao samo deo daleko većeg kompleksa koji se pružao duž reke. Ovde smo pomenuli samo najvažnije objekte, ali treba dodati i manje zidove, podzide, mnogobrojne peći, kao i veliki broj rupa od stubova i ležišta za horizontalne grede koji su pripadali drvenim konstrukcijama koje je sada teško rekonstruisati. U ovom kraju nema kamena koji je mogao da se koristi kao kvalitetan građevinski materijal. Ako znamo koliko je kamena ugrađeno u objekte koji su do sada otkriveni, onda je teško i zamisliti koliko materijala je bilo potrebno za gradnju celog naselja. Najbliža ležišta kamena koji je bio pogodan za obradu nalaze se u blizini Vranja, a u tom slučaju za ovakve potrebe pored kamenoloma bila je neophodna i klesarska radionica. Međutim, ovo su samo neka od brojnih pitanja koja se odnose na veliki arhitektonski kompleks pored reke, a o kome nam je poznat samo jedan segment. Ono što se vidi na prvi pogled je izuzetan kvalitet građevinskih radova, iza kojih su mogli da stoje samo grčki majstori.

O bliskim vezama ovog naselja se Egejom svedoče i nalazi luksuzne keramike iz antičkih ili severnoegejskih radionica, amfore sa Tasosa, iz Mende ili drugih centara, nakit ili novac. Ono što je značajno, međutim, jeste da pored arhitekture o nivou organizacije naselja dosta govore i druge delatnosti. Za lokalne potrebe postojala je grnčarska radionica koja je prema grčkim uzorima izrađivala najrazličitije posuđe. Zatim, tu su pravljeni žrvnjevi od bazalta koji su korišćeni za mlevenje žita, a veoma je bio rasprostranjen i tkački zanat o kome svedoči podatak da je do sada otkriveno preko 1500 tegova za razboj.

Sva ova nova otkrića ponovo nas dovode u vezu sa problemom fantomskog grada koji se zove Damastion. Kada vidimo nalaze iz Krševice sada je jasno koliko su bili ozbiljni razlozi da se daleko od civilizovanih krajeva formira jedno ovakvo naselje koje je zahvaljujući resursima preko sto godina uspevalo da održava veze sa Egejskim prostorom. Jedini proizvodi koji bi u ovo vreme mogli da omoguće opstanak i prosperitet ove zajednice bili su dragoceni metali, srebro ili zlato. Krševica je pripadala metalogenetskoj zoni sa bogatim ležištima olova i srebra koja su se pružala od Halkidika pa na sever sve do oblasti oko srpsko-bugarske granice. Eksploatacija ruda, započeta još od VI veka pre n. e., postajala je sve intenzivnija tokom narednih stoleća i kao jedan od nezaobilaznih primera je vrlo dobro poznat slučaj Damastiona. Poznati geograf Strabon (64 pre n. e. – c. 24 n.e.) govori o ovom rudničkom gradu koji je u IV veku pre n. e. negde u Iliriji kovao novac a, treba dodati, i trgovao srebrom.

DALJA ISTRAŽIVANJA: Ovom prilikom samo poredimo ova dva, svaki na svoj način, značajna lokaliteta. S jedne stane to je Damastion, grad koji ni posle toliko vremena nije precizno lociran, a sa druge strane je Kale u Krševici – bezimeno ali jedino urbano naselje smešteno na prostoru koji je delio Iliriju od Trakije. Da li možemo jednim potezom rešiti oba problema i locirati Damastion u dolini Južne Morave? Za ovu tezu ima argumenata za i protiv, tako da su svi zaključci još preuranjeni i ovu dilemu trebalo bi da reše dalja istraživanja. U svakom slučaju, međutim, ova mogućnost više se ne može isključiti. Tokom iskopavanja u Krševici nisu otkriveni značajniji tragovi metalurških aktivnosti i ima se utisak da je naselje više služilo kao centar odakle je metal distribuiran u druge krajeve. O robi koja je išla na jug teško možemo očekivati preciznije podatke, ali zato imamo brojne rezultate koji svedoče ne samo o proizvodima koji su dolinama Vardara, Pčinje ili Strume stizali iz Egeje, već i o grčkom prisustvu u Krševici.

Istraživanja u Krševici se nastavljaju i sudbina ovog dela pored reke zbog podzemnih voda u velikoj meri zavise od hidrologa, koji bi jedino mogli da reše problem. Tako i sva dalja istraživanja, kao i prezentacija ovih monumentalnih objekata u podnožju lokaliteta, zavise od stručnjaka i otkupa privatnih parcela ispod kojih leže građevine i mnogobrojni nalazi koji uvek mogu da nas iznenade kvalitetom, lepotom ili pre svega rezultatima koji bi doprineli konačnom rešavanju pitanja imena naselja u Krševici.