Knjiga Stanovanje i naselja Roma u jugoistočnoj Evropi: prikaz stanja i napretka u Srbiji autora Zlate Vuksanović-Macure i Vladimira Macure važan je događaj, prvenstveno zato što stručne knjige iz oblasti romskog stanovanja sa preporukama gotovo da ne postoje. "Naša namera je bila da napravimo pozitivnu knjigu. Ima mnogo izveštaja kako se loše živi, ali malo je preporuka kako da se živi bolje, pa je nama kao urbanistima, arhitektama, koji su po prirodi stvari okrenuti ka tome kako bi nešto moglo bolje da izgleda, to bio osnovni motiv", kažu autori.

U Srbiji postoji više tipova siromašnih romskih naselja, kao što su stare gradske mahale, slamovi, nehigijenska naselja, partaje, delovi nekadašnjih sela, naselja u rubnim delovima grada, siromašna prigradska sela. Koncentrisana su najviše u četiri područja – u regionu Beograda, savsko-dunavskom regionu, Vojvodini i južnoj Srbiji. Osnovni predmet ove knjige su siromašno romsko naselje i stanovanje koji su vezani za urbane sisteme.

Period devedesetih su obeležili ratovi, građanski buntovi i tranzicija. Čitavo društvo je osiromašilo, a najteže su pogođeni Romi, koji su i pre toga bili na dnu društvene lestvice. U literaturi o Romima često se govori samo o krugu bede u kom se oni kreću – Romi su neobrazovani pa zato ne mogu da se zaposle i zbog toga su siromašni, a pošto su siromašni onda su neobrazovani… "To je teorija koja se često koristi, ali postoje i drugi faktori koji doprinose toj situaciji, na primer institucionalna diskriminacija. Često ćete videti da asfaltna ulica dolazi do romskog naselja i tu staje, kao i kanalizacija, jer nije bilo para ili je naselje nelegalno, a nelegalno je jer su urbanisti na tom mestu predvideli solitere koje nikako da napravimo, i sve se vrti ukrug", kaže Zlata Vuksanović-Macura.

ĐELEM, ĐELEM: Da se uz malo truda i razumevanja mogu postići veliki rezultati, pokazuju primeri navedeni u knjizi. Naselje Šangaj u Novom Sadu je nastalo 1967. godine, i prvobitno je bilo pretežno romsko. Danas je to mesna zajednica sa oko 2500 stanovnika, od čega oko 300 Roma, što pokazuje da etnička pomešanost i pomešanost različitih društvenih slojeva može da doprinese poboljšanju uslova života svih stanovnika naselja, a da grad podjednakim ulaganjem u sve delove pomaže da se izgubi karakter izolovanosti.

Naselje "Šuto Orizari" planski je nastalo u severnom delu Skoplja, posle zemljotresa 1963. Danas ima dve škole, dom kulture, prodavnice, sportske terene. To je jedina opština na svetu sa romskom upravom, ima 80 odsto romskog stanovništva od oko 30.000 ljudi. U proteklih sedam godina, otkad je naselje dobilo status opštine, realizovani su projekti na poboljšanju komunalne infrastrukture, potpuna ili delimična izgradnja i rekonstrukcija ulica, trotoara i šetališta.

Orlovsko naselje u Beogradu je legalizovano od strane gradske skupštine, u vreme kada je gradonačelnik bio Nebojša Čović. Međutim, sami stanovnici naselja su početkom devedesetih pokrenuli inicijativu za promenu plana kojim je na mestu naselja bila predviđena gradnja velike saobraćajnice. Ranije je postojala jasna granica između Orlovskog naselja i Mirijeva, sada se ta granica praktično ne primećuje. "Romsko naselje nisu samo Gazela i slam, kako ljudi često misle", kaže Vladimir Macura.

Zašto su ovakvi slučajevi retki pokazuje poglavlje koje su autori nazvali Romska stvarnost: život u začaranim krugovima. Uz mnoge druge probleme, Romi su praktično isključeni iz dela društvenog sistema koji reguliše urbanistički gradski razvoj. Zato su prinuđeni da se sami snalaze, što dovodi do komunalne zapuštenosti i nekontrolisanog rasta naselja. Usvajanjem planova koji se ne obaziru na postojeće romsko stanovanje i naselje, stanovnici se drže u stalnom iščekivanju, pa su čitave generacije rođene i odrasle u ovako nestabilnim uslovima.

OD ZEMLJE I TEMELJA: Od tri ključna modela koji su dali autori za poboljšanje teške situacije u kojoj je najveći broj romskih naselja, prvi je legalizacija naselja – uz ukidanje urbanističkih planova koji su neusklađeni sa realnim stanjem na terenu. Za poboljšanje uslova života legalnih, a zapuštenih naselja predviđena je primena niza mera malim sredstvima, a treći model je izgradnja novih stanova, grupa stanova ili celih naselja kao odgovor na porast broja stanovnika zbog prirodnog priraštaja, imigracija i readmisije. Koja će kombinacija ovih rešenja biti primenjena, zavisi od konkretnih uslova koji postoje u samoj opštini, regionu ili državi.

"Suština smernica je da se prvo vidi šta je sa zemljištem, jer su svi planovi besmisleni ako nemamo rešeno zemljišno pitanje. Karakteristika romskih naselja je da su zidana na opštinskom ili na zemljištu velikih sistema (železnica, Srbija šume, PKB…). Naša ideja je da opština u tim situacijama treba da otkupi zemlju od tih organizacija, a posle toga opština ima pravo da ga na 99 godina iznajmi bilo kome, pa i Romima. Drugi korak je pravljenje plana kako to može dalje da se razvija, ne treba odmah rušiti, već prilagođavati, urbanizam je fleksibilan. Sledeći korak je da se uđe u proces legalizacije kuću po kuću. Pri tome, stanovanje ne treba posmatrati izdvojeno, mora da se radi i na zdravlju, i na obrazovanju i na zapošljavanju da bi se poboljšalo ono što se zove uslovi života", kažu autori.

Koncept koji su izneli autori u središtu ima opštinu i Rome. Opština ima noseću ulogu u svim fazama procesa, a važno je i da u okviru budžeta Ministarstva za infrastrukturu postoje sredstva namenjena unapređivanju naselja. Romi žive u tim naseljima, poznaju svoju situaciju, i imaju pravo da utiču na svoju budućnost. Treća strana su stručnjaci, profesionalci, koji bi trebalo da budu u servisnoj, uslužnoj ulozi. "U Orlovskom naselju je postojala komisija sastavljena od stanovnika naselja koja je crtala planove ulica, parcela, određivala koje kuće moraju da se ruše. Mi smo ih samo savetovali šta je bolje i važnije sa stručne strane", kaže Vladimir Macura.

Autori se nadaju da ideje i zaključci iz knjige mogu biti korisni i za druge regione u jugoistočnoj Evropi u kojima žive Romi, i da neke ideje mogu da posluže i za rešavanje stambenih problema i situacija u naseljima neromskog stanovništva, jer Romi nisu jedini siromašni koji imaju problema sa stanovanjem.

Jedan od zaključka knjige je i da postoji mali broj projekata kada se pogledaju razmere problema. "Nije dovoljna legalizacija jedne ili dve mahale, izgradnja 200 ili 400 stanova, nisu dovoljni eksperimentalni, studijski ili pilot-projekti. Potrebna je masovna izgradnja 10.000-20.000 stambenih jedinica godišnje da bi se nešto učinilo. Potrebno je ozbiljno uvođenje jeftinog stanovanja, bez obzira na to da li će se tako nastali fond koristiti kao socijalno ili javno stanovanje, rentalno ili vlasničko. To pitanje danas – kada postoje tehnologije sposobne za proizvodnju stanova čija cena ne prelazi 50 ili 100 evra po metru kvadratnom – nije pitanje finansija, već i dalje ostaje pitanje volje većine i pitanje političke volje onih koji taj svet vode", navodi se u knjizi.