“Vinča je bilo prvo ostvarenje snova naših revolucionara da izgrade nešto novo i značajno. Posle Hirošime ništa nije bilo novije i značajnije od nuklearne energije”, piše jedan od pokretača nuklearnih istraživanja u Vinči, Milorad Mlađenović. Rođen 1920. u Sarajevu, studirao je metalurgiju u Francuskoj, da bi kao pripadnik jugoslovenskog vazduhoplovstva rat proveo u Velikoj Britaniji i Severnoj Africi, a potom je na insistiranje Pavla Savića vraćen u zemlju gde je završio fiziku i došao u Vinču.

Mlađenović je rukovodio nuklearnom fizikom u Vinči od samog početka, a njegov diplomski rad iz 1948. o putanjama elektrona u magnetnom sočivu, kao i Valenova sugestija o korišćenju hodoskopa bila je početak razvoja beta spektrometrije. Nakon boravka u Stokholmu osnovao je grupu koja se bavila spektroskopijom i u kojoj se radilo na detekcionim sistemima, posebno Vilsonovim komorama, zatim nuklearnim emulzijama, gasnim i scintilacionim detektorima. Čitav niz memoara govori o ovakvim prvim eksperimentima i prvim istraživačima koji se sistematski šalju u evropske naučne centre kako bi se obrazovali i vratili u zemlju. U tome, znanje se traži i na istoku i na zapadu.

Titova Jugoslavija, kao zajednica šest republika koje na okupi drži neobična smesa ideologije i posleratnog zanosa, u to vreme prolazi kroz dramatične društvene i ekonomske promene. Zemlja se obnavlja posle rata, ali žive su rane teških unutrašnjih sukoba i zločina, dok većina stanovništva živi u velikom siromaštvu. Mada je Crvena armija, nakon učešća u oslobođenju Beograda, ubrzo napustila teritoriju zemlje, neposredno nakon Drugog svetskog rata Jugoslavija je deo istočnog bloka i važan saveznik Sovjetskog Saveza.

Međutim, Tito, kao širom sveta poznati lider narodnooslobodilačkog pokreta koji se oslobodio od nacista, ulazi u sukob sa Staljinom. Zbog toga, međunarodna organizacija komunističkih partija, Informbiro, koja je nasledila u ratu raspuštenu Kominternu, 1948. godine osuđuje i izbacuje Jugoslaviju iz tadašnje komunističke zajednice. Sukob prerasta u veliku krizu – na ivici rata sa komunističkom imperijom, Jugoslavija sada traži prijatelje na Zapadu, dok istovremeno ulaže u sopstvene vojne kapacitete.

U ovim okolnostima, Vinča se nalazi u središtu jugoslovenskog sna o samostalnosti. Smatra se da je, tokom pet prvih godina, u isto vreme dok je trajao progon Informbiroavaca, a sovjetski tenkovi bili na granicama Jugoslavije, u Vinču uložena suma kojom se u Beogradu mogao izgraditi metro, odnosno 1,75 milijardi dinara, što je tada iznosilo oko 35 miliona dolara, a što bi danas vredelo 4,5 milijardi dolara.

MAĐARSKA REVOLUCIJA

Nije nepoznato da je pored francuskih levičara, Jugoslavija na razvoju nuklearnog programa dugo sarađivala i sa Norveškom. Direktor instituta Stevan Dedijer je uspostavio odnose sa norveškim naučnicima, od kojih su mnogi boravili u Vinči. U Jugoslaviju je tim povodom dolazio i norveški kralj Olaf V. Zahvaljujući takvim međunarodnim kontaktima i rastu domaćeg znanja, nakon podizanja prvih objekata, u Vinči ranih pedesetih počinje izgradnja laboratorija za fiziku, fizičku hemiju, biologiju i elektroniku. Pokreće se prvi, mali akcelerator, koji je nazvan V02 i koji ubrzava protone i deuterone. On će kasnije raditi na energiji od 200 keV.

Nakon prvog akceleratora, podiže se zgrada za Кokroft Valton akcelerator, od 1,5 MeV koji je nazvan V15. Ovo postrojenje 1952. godine u pogon pušta lično Josip Broz, zajedno sa svojim bliskim saradnikom Edvardom Кardeljom. U ovo doba, dva akceleratora se intenzivno koriste – rade po nekoliko hiljada radnih sati godišnje. Oni su atrakcija za fizičare i predstavljaju opremu kakva se mogla u to doba naći samo u vodećim naučnim ustanovama u svetu. U međuvremenu, na prelazu 1953. i 1954. godine javlja se kriza u vrhu – sa vlasti pada Milovan Đilas i u talasima se u celoj Jugoslaviji menjaju brojni niži rukovodioci, što će uticati i na prilike u Vinči. Odlaze Valen i Dedijer, ali se istraživanja nastavljaju.

Najznačajniji instrument stiže u Vinču nakon toga, odmah posle Mađarske revolucije – to je istraživački reaktor RA, prvi nuklearni reaktor u Srbiji i Jugoslaviji. Reaktor je zajedno sa gorivom kupljen kao gotov proizvod od Instituta za teorijsku i eksperimentalnu fiziku iz Moskve, u vreme kad, posle Staljinove smrti, otopljavaju odnosi Jugoslavije i SSSR. Prvi elementi stižu vagonima kroz Mađarsku, 1956. godine, dok u njoj bukti revolucija protiv sovjetske vlasti.

Mađarska revolucija započela je studentskim protestom 23. oktobra 1956. protiv nepopularne komunističke vlade Maćaša Rakošija čija je tajna policija sprovodila teror nad stanovništvom. Mađarski revolucionari, predvođeni Imre Nađom, ugledaju se na socijalističku Jugoslaviju i Titovu politiku nezavisnosti. U revoltu koji se brzo širi zemljom, narodni sovjeti preuzimaju vlast od Rakošijevaca, a Imre Nađ proglašava izlazak Mađarske iz Vašravskog pakta. SSSR reaguje invazijom i 4. novembra sovjetska vojska ulazi i okupira Mađarsku. Zapadne sile su zauzete Sueckom krizom i revolucionari u Mađarskoj ostaju sami.

Njihov jedini prijatelj, Josip Broz, oštro se protivi intervenciji Sovjeta u Mađarskoj, ali se ipak na Brionima sastaje sa Nikitom Hruščovim. Revolucija je slomljena, a Imre Nađ se sklanja u jugoslovensku ambasadu u Budimpešti gde traži azil. Međutim, Tito donosi odluku da ga ipak isporuči sovjetskim vojnicima. Postoje viđenja da su ova odluka i ustupak SSSR-u bili deo trgovine sovjetskog i jugoslovenskog lidera – da su učinjeni u zamenu za nuklearni reaktor koji potom stiže u Jugoslaviju. Železnička kompozicija sa prvim delovima reaktora putuje kroz Mađarsku, obilazeći raskršća na kojima vise obešeni Rakošijevci i dežuraju tenkovi Crvene armije.

REAKTOR

Istraživači u svojim memoarima navode kako je instalacija reaktora promenila život instituta. Reaktor je nazvan RA i imao je snagu od 6,5 MW. Sastojao se od 54 vertikalna kanala, koristio je niskoobogaćeni uranijum kao gorivo i bio moderiran teškom vodom. Bilo je, međutim, potrebno skoro četiri godine da se novi reaktor instalira. SKNE je usvojila plan investicija i pokrenut je takozvani “Vinča-projekat” za izgradnju nove reaktorske zgrade i pratećih postrojenja, novih laboratorija za izotope i laboratorija za visoku aktivnost. U projekat su uključeni Jugoslovenska narodna armija i brojna jugoslovenska preduzeća.

Dok se zidala nova zgrada, u Vinči je za buduće potrebe RA bilo dobavljeno sedam tona teške vode. Kada su nabavljene i četiri tone uranijuma u obliku šipki, fizičari su se odlučili na neobičan poduhvat – da čekajući instalaciju sovjetskog reaktora u Vinči naprave manji, jednostavan reaktor nulte snage i pre instaliranja RA, domaćom pameću dođu do prve kontrolisane fisije u Jugoslaviji.

Ovaj reaktor će biti poznat kao RB. Napravljen je kao vrlo jednostavan sistem sa uranijumskim šipkama i teškom vodom kao moderatorom, sa ciljem da se na njemu obuče kadrovi i pokrenu prvi eksperimenti. Reaktor se nalazio u posudi koja je bila odignuta od poda 4 metra (razlozi su eksperimentalni jer reaktor nije koristio refleksiju). Aluminijumska konstrukcija nosila je 15 tona, a celo postrojenje je smešteno u bazen od 8×8 metara, dubine od 1,5 metara.

Poduhvat je uspeo – na reaktoru RB je krajem aprila 1958. dostignuta takozvana kritičnost – fizičari u Vinči bili su sa razlogom ushićeni, ostvarili su prvu kontrolisanu lančana reakciju u Jugoslaviji i ovom delu Evrope. Dve nedelje kasnije, 17. maja 1958. godine, Tito, sa Aleksandrom Rankovićem i Edvardom Kardeljom, zvanično u Vinči pušta u rad reaktor RB, dok još traju građevinski radovi na zgradi velikog RA reaktora.

HAVARIJA

Samo nekoliko meseci kasnije, 15. oktobra 1958. godine, dolazi do havarije upravo na ovom “probnom” reaktoru RB. Dugo skrivan od javnosti, biće to najveći nuklearni incident koji se desio na teritoriji Srbije i tadašnje Jugoslavije. Tokom eksperimenta je došlo do isticanja radioaktivnog materijala i ozračeno je šest mladih istraživača – Radojko Maksić, Roksanda Dangubić, Draško Grujić, Stjepko Hajduković, Živorad Bogojević i Života Vranić. I mada će ih u potonjoj istrazi kritikovati zbog nemara, Pavle Savić uspeva da izdejstvuje da se istraživači iz Beograda već sledećeg dana prebace na Institut Kiri u Parizu, pošto ih drugačije nije bilo moguće izlečiti. U Parizu su njih petoro, svi osim Bogojevića, podvrgnuti tada eksperimentalnoj terapiji i prvoj u istoriji proceduri presađivanja koštane srži. Pionirska operacija će se pokazati uspešnom – preživeli su svi osim Vranića koji preminuo od prevelike doze radijacije.

Reaktor RB će biti isključen godinu i po dana nakon havarije. U međuvremenu, jugoslovenska štampa vrlo škrto izveštava o ovom incidentu, tako da je događaj zataškan, ali nema sumnje da je ceo slučaj bacio senku na Vinču. Događaj se zbiva u vreme neposredno nakon nesreće u postrojenju Majak i požara u Vindskejlu, kao što smo videli – u doba kad širom sveta nuklearna energija počinje da se posmatra sa mnogo većim oprezom. Moguće da se sa havarijom na RB zapravo ugasio Titov prvobitni san o razvoju nuklearnog oružja.

Međutim, radovi na novoj reaktorskoj zgradi RA će se nastaviti. Tako će, godinu dana kasnije, konačno biti dovršena instalacija reaktora RA, da bi i na njemu bila ostvarena prva lančana reakcija. Na dan 29. decembra 1959. godine Josip Broz, zajedno sa Pavlom Savićem i najuglednijim fizičarima, prisustvuje svečanosti u Vinči na kojoj se pokreće reaktor RA i o kojoj je ostala bogata foto i pisana dokumentacija.