Nekada, u vreme Jugoslavije, postojao je praznik koji se zvao Dan mladosti. Proslavljan je svakog 25. maja, na Titov rođendan. Bio je to lep i radostan praznik i ljudi su ga voleli. A onda, kad je Tito umro, umro je i praznik. Ali nećemo sad o tome.

Osnovna asocijacija na 25. maj je gimnastički slet koji se održavao u Beogradu. Na sletu je učestvovalo hiljade i hiljade omladinca i učenika iz svih krajeva države, slet je prenosila televizija, pa je tako u njemu učestvovala cela zemlja. Učesnici sleta su mesecima pre nego što bi stigli u Beograd, u svojim gradovima i mestima uvežbavali program. Svaki od njih se osećao počašćeno što je odabran da učestvuje na sletu i što je dobio priliku da bude u Titovoj blizini.

Rečnik kaže da je slet masovno koreografisano vežbanje osmišljeno i organizovano povodom nekog događaja, sa ciljem da pokaže i veliča jedinstvo i zdrav duh nacije, a istorija podseća da ga je Titova Jugoslavija preuzela od Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, a ova od – Čeha. Ovako je to bilo.

U Češkoj je osnovan Sokolski pokret, otadžbinski i oslobodilački pokret, kao reakcija na pokušaje germanizacije slovenskih naroda u okviru Austrougarske monarhije. Osnovali su ga u Pragu 1862. godine dr Miroslav Tirš, profesor estetike i Jindrih Figner kao Praško telovežbno društvo, a zatim mu je dodato ime Soko. Naredne godine u Ljubljani je formiran Južni sokol, a zatim 1874. godine i Hrvatski sokol. Po ugledu na susede, u Srbiji je 1881. godine osnovano Prvo beogradsko društvo za gimnastiku i borenje, koje je nakon deset godina promenilo ime u Beogradsko gimnastičko društvo Soko. Na Vidovdan 28. juna 1919. u Novom Sadu ujedinjena su sva sokolska društva i osnovan je Sokolski savez Srba, Hrvata i Slovenaca (SSSHS). Sledeće godine u Mariboru, u Sloveniji, savez je promenio naziv u Jugoslovenski sokolski savez (JSS).

Prema Statutu JSS, zadatak sokolstva bio je “stvaranje fizički zdrave, krepke, moralno i intelektualno razvijene omladine, nacionalnom svešću prožete, duhom slovenske solidarnosti nadahnute i velikim i opštim idealima čovečanstva zadojene omladine koja će čuvati tekovine tadašnje generacije – ujedinjenje i nezavisnost”. Njihovo načelo je bilo: “Uzgojiti svakog člana, a time takođe svakog pripadnika jugoslovenskog naroda tako da postane dobar, telesno, duševno i ćudoredno harmonički razvit zdrav čovek”.

Sokolska društva su bila pod upravom sokolskih župa, teritorijalnih organizacionih jedinica. Članovi JSS-a bili su podeljeni po godištima i ravnopravni bez obzira na pol, zanimanje, versku i nacionalnu pripadnost, a političku orijentaciju nisu smeli da ispoljavaju u okviru društva koje je bilo nepolitično. Jedni drugima su se obraćali sa “brate” i “sestro”, i pozdravljali se sa “zdravo”. Muzika kojom su započinjala sva značajna dešavanja i koja se najčešće čula bila je sveslovenska himna “Hej Sloveni”. Za razne prilike imali su propisanu odgovarajuću vrstu odeće. Na primer, svečana odora članova je bila vunena, “sokolsko sive boje”, uz crvenu košulju i kapu u obliku šajkače crne boje, sa perom dužine 12 cm. Članice su nosile teget suknje, bele bluze koje su na rubu rukava imale vezene narodne motive a oko vrata heklane vrpce, i crvene marame na glavi.

Pored sportskih aktivnosti, javnih vežbi i sletova, sokolska društva su organizovala akademije, igranke i zabave, predstave amaterskih sokolskih pozorišta, predavanja i javne časove na kojima se govorilo o ideologiji ali i o štetnosti alkohola, o lekovitom bilju, o zdravstvenim preventivnim merama. Osnivane su biblioteke (neke su imale i po nekoliko hiljada knjiga), a u nekim gradovima su postojala sokolska pozorišta.

Značajnu ulogu u radu JSS-a i širenju sokolske ideje imao je “Sokolski glasnik” štampan na slovenačkom, srpskom i hrvatskom jeziku. Štampan je u Ljubljani, a prvi urednik bio je dr Laza Popović. Pored izveštaja o radu sokolskih župa i društava, bilo je tu i edukativnih tekstova o štetnosti alkohola i duvana, “o unakazivanju tela s pomodnim odelom”, preporuka nove literature, prikaza novih knjiga. Pored izveštaja s terena u kojima su popisivane aktivnosti društava, pisano je i o napadima na “sokole”, o konkurentnosti novih sportova kao što je fudbal, koji je za omladinu bio zabavniji od gimnastičkih vežbi.

Članstvo je vaspitavano pod parolom “Ko je ‘soko’, taj je Jugosloven”, što je uticalo da posle uvođenja Šestojanuarske diktature 1929. godine država ne zabrani rad Jugoslovenskog sokolskog saveza. Govorilo se da “nema pokreta koji bi savesnije, zdravije, bolje delovao na progres našeg naroda nego što je to sokolstvo”. Potpuno podržavljenje “sokola” izvršeno je Zakonom o osnivanju Sokola Kraljevine Jugoslavije (SKJ) 5. decembra 1929. godine. Tako je SKJ određen za državnu organizaciju za fizičko vaspitanje naroda i dobija značajno mesto u državnoj politici. Na čelo Sokola simbolično je postavljen novi starešina, prestolonaslednik Petar II Karađorđević. Društvo je počela da finansira država. Zbog toga su pojačane aktivnosti i broj članova: 1932. godine bilo ih je oko 246.000. Intenzivira se izgradnja sokolskih domova, povećava se broj muzičkih i pozorišnih sekcija, osnivaju se i brojna pozorišta lutaka. Tako je u ovom periodu u Jugoslaviji bilo od 250 do 300 sokolskih pozorišta sa više od 3000 članova.

Od svih sokolskih aktivnosti, najpopularniji su ipak bili sletovi.

Juna 1930. godine u Beogradu održan je Prvi svesokolski slet. Godinu i po pre toga, u tadašnjim novinama “Vreme” objavljeno je da postoje dva problema u pripremi tog događaja: “pozicija budućeg sletišta i finansijski aspekt”. Naime, vođstvo SKJ je zamolilo kralja Aleksandra da odobri da prostor na kome će se održati slet bude “ravan Donjeg grada, za 5000 vežbača i 100000 gledalaca”, kao i za “široku potporu državne uprave u tehničkim i finansijskim pripremama”. Međutim, kralj je predložio da se stadion izgradi na Paliluli, iza zgrade tehničkog fakulteta, “na dobrom položaju takoreći usred grada, jer od Terazija do sletišta ima deset minuta laganog hoda novom i širokom Ulicom kralja Aleksandra”. Plan privremenog sletišta izradio je Momir Korunović, u to vreme viši arhitekta Ministarstva građevine.

Bila je to tada najveća drvena konstrukcija u centralnoj Evropi: stadion je zauzeo 12.560 kvadratnih metara između tadašnjih ulica Kralja Aleksandra i Ratarske. Za izgradnju je bilo upotrebljeno 51.000 kubnih metara drvne građe. U njemu je istovremeno moglo da se nalazi oko 42.000 ljudi u publici i 3500 vežbača na terenu. Građen je po ugledu na slične objekte na Zapadu, sa izrazitim primesama nacionalnog stila. Iz Ulice kralja Aleksandra postojao je poseban ulaz za kraljevsku porodicu, članove vlade i diplomatski kor, koji je vodio direktno do njihovih svečanih loža. Publika je mogla ući na četiri reprezentativne kapije, dekorisane u narodnom duhu, dok su učesnici u programu imali tri odvojena ulaza, koja su direktno vodila do njihovih svlačionica ispod tribina, a od njih na teren. U okviru gledališta projektovan je i Muzički paviljon za orkestar, kao i osmatračnica za načelnika koji je dirigovao vežbama na sletu. Orkestar i načelnik su tokom sleta bili ozvučeni i zvuk se prenosio na četiri zvučnika marke Filips. Stadion je imao vodovod, električno osvetljenje, poštu, sobu za novinare sa telefonskim kabinama, četiri kule u kojima su vatrogasci neprekidno dežurali.

Gradnja stadiona predstavljala je veliku atrakciju za Beograđane pa je nedeljom i praznikom bilo dozvoljeno razgledanje po ceni od dva dinara, što je ulagano u sletski fond, a sletski odbor vodio je zainteresovane grupe kroz gradilište i odgovarao na pitanja.

O svemu što treba, vodile su računa razne sekcije. Na primer: kad je nakon dva meseca i sedam dana 450 radnika završilo sletište, izvedeno je probno opterećenje tribina sa 6000 vojnika iz tri puka koji su, dok je u muzičkom paviljonu svirao vojni orkestar, testirali tribine. To je sve uradila građevinska sekcija. Zadatak sekcije za smeštaj bio je da obradi sve podatke o smeštaju na teritoriji Beograda i Zemuna, kao i da pregleda sve škole i kasarne. Prikupljani su podaci o raspoloživim sobama u hotelima, gostionicama ili kod privatnih lica. Različitim proglasima i lecima koji su bacani iz aviona obaveštavani su Beograđani o značaju učešća zajednice u organizaciji tog događaja. Organizovana je i sanitetska služba na železničkoj stanici, a svaki sokolski voz pratio je sokolski lekar s ručnom ambulantom. Na svim usputnim stanicama ispitana je pijaća voda, dok je na većim stanicama obezbeđeno mesto za pranje ruku i umivanje. Zbog velikih vrućina, propisane su mere za prodaju voća i kontrolisani su svi stanički restorani. Prehrambena sekcija je bila u stalnom kontaktu sa Savezom gostioničara, dok je Udruženje mesara i kobasičara održalo veliku konferenciju svojih članova u sali Zanatske komore na temu pažnje u poslu, jer su velike vrućine, meso se brzo kvari, kao i skromnosti cene. Svaki račun je bio uvećan za 5 para koje su bile namenjene sletskom odboru.

Novinarsko-propagandna sekcija je nastojala da se celom društvu omogući da bude što bolje obavešteno o događaju, pa su u saradnji s firmama Telefunken i Filips u četrdeset mesta širom države emitovane vesti sa sleta “preko radija na javnim mestima s jakim zvučnikom, a aparati postavljeni na trgovima, šetalištima i ostalim zgodnim mestima gde se najviše skuplja narod”. Proizvedeno je 400000 razglednica i markica, 22000 velikih plakata, 100000 značaka za učesnike i 30000 značaka za sokolsku omladinu, 100 miliona komada cigareta “soko” sa sokolskim amblemima, održavani su koncerti, pozorišne predstave, prvi sajam knjiga i još mnogo toga.

Istovremeno, udruženi beogradski knjižari i izdavači organizovali su Prvi sajam knjiga, organizovan je i veliki koncert na sletištu sa oko četiristo izvođača, iz Narodnog pozorišta je emitovana internacionalna radio-emisija Jugoslovenskog muzičkog programa od devedeset minuta, za čiji prenos je u Beogradu i na teritoriji cele zemlje bilo postavljeno osamdeset gigantofona.

Ceo jun te godine bio je posvećen sletu: prve nedelje su nastupali srednjoškolci, druge vojska, treće članovi i članice između 14 i 18 godina, a četvrte nedelje, tokom glavnih sletskih dana, nastupali su sokolski članovi iz Francuske, Rumunije, Rusije, Češke, Poljske i Amerike. Više od 200.000 Beograđana pratilo je povorku u kojoj je do stadiona defilovalo oko 20.000 sokolskih učesnika.

U vreme namesništva i vlade Milana Stojadinovića između 1935. i 1938. godine, Sokoli Kraljevine Jugoslavije bili su najmasovnija organizacija jugoslovenske orijentacije – 1938. godine bilo ih je 384.000. Međutim, napušteni od države, u atmosferi separatističkih i totalitarnih ideologija, Sokoli su gonjeni zbog istrajavanja na pozicijama integralnog jugoslovenstva i spremnosti da se organizuju za odbranu od nastupajućeg nacizma. U takvim uslovima sokolski rad bio je otežan i došlo je do gašenja aktivnosti i obustave rada.

Socijalistička Jugoslavija je gotovo u potpunosti prepisala iz sokolske tradicije estetiku bratstva i jedinstva, i smestila je u svoje okvire. Slet povodom proslave Dana mladosti – a ne Svesokolski slet – ono je što se sačuvalo u sećanju.

Kao uspomena na Sokole, jedna mala ulica u Beogradu na Čuburi, i jedna u Nišu u naselju Medijana, zovu se Sokolska.

Ove godine, za 25. maj u Beogradu je zakazana crkvena Spasovdanska litija.