Pre dvadesetak dana na Banjici, u Paunovoj ulici u Beogradu, bagerima, zbog kopanja temelja za višespratnicu, uništeno je neolitsko nalazište Usek.

Usek je kulturno dobro od 1964. godine, i jedno je od najvažnijih u našem delu Podunavlja. Omeđeno je ulicama Paunovom, Bulatovom i Bulevarom JNA, na površini od 63.826 kvadrata. Uništeno je 84 kvadratna metra naselja, odnosno pet horizonata neolitskih kuća.

Umesto njih, sad je tu i armiranobetonski potporni zid, dužine 12 metara i visine 2,60 metara. Izveden je bez odobrenja izdatog od nadležnog organa, a dozvola od Zavoda za zaštitu spomenika nije ni tražena.

Građani su prijavili gradilište Muzeju grada Beograda, zaposleni su izašli na teren, snimili i sačinili izveštaj. Muzej je sve to prijavio gradskom Zavodu za zaštitu spomenika kulture i građevinskoj inspekciji. Inspekcija je naredila obustavu radova, stavila traku i rešenje, ali kopanje nije prestalo. Isto se desilo i nakon krivične prijave Stranke slobode i pravde, ali verovatno ne zbog zakona nego zbog medijskih informacija o počinjenoj šteti.

U zemlji koja je odbačena iz iskopa pronađeni su ostaci keramike, životinjskih kostiju, alatke od kosti, roga i kamena, kao i figurina u fragmentima, ali u naučnom smislu Usek je nepovratno uništen lokalitet.

Ime i prezime toga ko je uništio arheološki lokalitet, ko se osećao toliko moćnim da može da radi šta hoće, ne zna se. Krivična prijava Tužilaštvu podneta je 20. jula. Niko se od nadležnih nije oglasio. Muzej grada Beograda, Srpsko arheološko društvo i stručnjaci koji su javno govorili o nenadoknadivoj šteti, ne spadaju u nadležne.

U Srbiji ima poznatih 20.000 arheoloških lokaliteta. Tačno je da nijedna država nije u stanju da ih sve kupi i zaštiti, ali zato postoje tehnički zakoni koji regulišu te stvari – Zakon o kulturnim dobrima, Krivični zakonik, Zakon o planiranju i izgradnji koji svojim mehanizmima štite.

Uništeni deo lokaliteta Usek uživa jednak nivo zaštite kao recimo Spomenik knezu Mihailu, i neophodno je štititi ga isto kao i spomenik na Trgu Republike. Čak i da Usek nije pod zaštitom, vlasnik odnosno prvi ko je naišao na arheološke nalaze bio je dužan da obustavi svaku vrstu radnje na pomenutom mestu i prijavi pronalazak nadležnima koji se brinu o kulturnom nasleđu.

Tu gde je sada rupa, oko 6000 godina pre nove ere bilo je neolitsko naselje vinčanske kulture. Počelo je kao privremeno naselje sa zemunicama, nekoliko puta je gorelo i obnavljano. Počev od najstarijeg horizonta, vidi se napredak u tehnici gradnje kuća. Jedna od otkrivenih kuća ima dimenzije čak 20 x 11 m, što za građevinsku delatnost neolitskog čoveka podrazumeva visoku stručnost i tehniku. Bilo je naseljeno između 5200. i 4600. godine pre nove ere, pa je jedno od retkih koje je dugo živelo.

Usek je deo mlađe neolitske i rane neolitske kulture Jugoistočne Evrope, jedne od najnaprednijih praistorijskih kultura u svetu, koja je među prvima počela da formira stalna naselja.

Prema studiji Vinča u sredini Nenada N. Tasića i Kristine Penezić, najraniji lokaliteti vinčanske kulture na ovim prostorima su Baranda, Zemun i Vinča – Belo Brdo. Baranda se nalazi na obali Tamiša, na dobro utvrđenom putu ka solju bogatoj Transilvaniji, a Vinča na tački koja kontroliše ogromne delove nizije južnobanatskog regiona, pa je razumljivo zašto su izabrane za naselja.

Materijalni tragovi vinčanske i starčevačke kulture nađeni su na 10 mesta na teritoriji Beograda, što govori da su i jedni i drugi imali isti obrazac po kome su se odlučivali da osnuju naseobinu. To su: Batajnica – Crvenka, Brestovik, Vinča – Belo Brdo, Grabovac – Đurića Vinogradi, Zemun – Gardoš, Obrenovac – Bošnjaci, Ritopek – Vodice, Stubline – Novo Selo, Pančevo – Turski Šančevi, i Pančevo – Vatrogasni dom.

Čini se da su lokaliteti sa obe neolitske kulture ravnomerno raspoređeni po ovom regionu, što sugeriše da su možda koristili iste komunikacione rute u tom području. Dva od tih lokaliteta – Grabovac i Vinča – prerasla su u značajne tačke u regionu.

Komunikacioni putevi između populacija na području Beograda su bili laki, jer nije bilo nepremostivih prirodnih prepreka. Veći deo brda je niži od 200 m nadmorske visine, a bezbrojni potoci omogućavaju pešačku komunikaciju između različitih lokacija.

Rečna trasa je išla duž reke Save i Dunava spajajući lokalitete na više od 80 kilometara dugoj vožnji uzvodno Dunavom i Savom od Vinče do lokaliteta Ušće i Skela kod Obrenovca, ili nekih 20 km nizvodno Dunavom, spajajući se sa lokalitetima Dubočaj i dugovečnim lokalitetom Cigansko brdo, odnosno 40 km uzvodno na Dunavu pa zatim Tamišom do ranovinčanskog lokaliteta Baranda i slojevitog lokaliteta Opovo.

Postojali su i kopneni putevi koji su povezivali sliv Dunava i Save. Jedan je verovatno išao od Vinče – Belog Brda dolinom Bolečice, zatim na severozapad preko Banjice i dalje u dolinu Topčiderske reke pa njenim tokom na sever do reke Save. Ovaj put je bio kraći i brži od rečnog.

Analiza je potvrdila da nije bilo drugih neolitskih lokaliteta koji su trajali tako dugo kao lokalitet Vinča. To znači da je svaki drugi lokalitet koji je postojao u blizini u nekom trenutku morao koegzistirati sa Vinčom. Slobodno se može tvrditi da je tokom kasnog neolita vinčansko naselje važilo za večno za sve koji su nastanjivali ovaj kraj. Više od 50 naselja pojavilo se u regionu tokom kasnog neolita, i tu se živelo verujući da je Vinča – Belo Brdo oduvek bilo i verovatno će uvek biti tu. Ova karakteristika lokaliteta Vinča morala je biti veoma značajna u inače egalitarnom društvu, jer je svojim stanovnicima unela neki osećaj moći i posebnosti. Saznanje da na ušću Bolečice uvek ima nekoga, moralo je biti značajno za mnoge neolitske stanovnike ovog kraja. Oni koji su živeli u bilo kom trenutku između 5300. i 4545. pre nove ere u okolini Belog Brda u Vinči, i gledali izdaleka dim iz vinčanskih domaćinstava, mora da su se osećali sigurno znajući da nisu sami na ogromnoj i ne tako gusto naseljenoj teritoriji.

U regionu Beograda, pod kojim arheolozi podrazumevaju i Pančevo i Obrenovac, postoji preko 70 nalazišta neolitskog perioda. Nijedno od njih, izuzev Kalemegdana i Vinče, ne može se videti. Nema ni traga ni spomena o njihovom postojanju a kamoli nekih smislenih turističkih aktivnosti u vezi sa njima.

Zapravo, osim u deklarativnoj formi, sa izuzetkom dva pomenuta lokaliteta, njima se ne posvećuje nikakva pažnja. Usek, kulturno dobro koje je, kako se ispostavilo, ovom društvu manje bitno od investitora koji ga je uništio, najnoviji je primer te nebrige.