Vukovi Srbije
Lovac u fabuli
Na svakih deset hiljada ljudi u Srbiji živi po jedan vuk. Glavni grabljivac severne hemisfere je vrsta koja je u Srbiji tradicionalno izložena najvećem progonu, ali se vuk odlično prilagođava novim uslovima života i opstaje, uprkos tome što jedva da se vodi ikakva politika njegovog očuvanja
Čopor će dugo lutati dok ne pronađe pogodno prirodno stanište. U ogromnom prostranstvu svoje lovne teritorije, smestiće se uvek na najnepristupačnijem području, daleko od naseljenih oblasti, u kakvoj gustoj i niskoj šumi, u zaraslom šipragu ili trsci močvare. Na takvom mestu sa razvijenom vegetacijom i blizu vode, čopor pronalazi plitko udubljenje – brlog, kakvih ima pod korenom prevrnutog drveta, u pukotini stene, u strani jaruge ili vetrolomu.
Sivi, obični evropski vukovi, Canis lupus, po prirodi su lutalice koje prelaze stotine kilometara u potrazi za plenom, ali za leglo gde će odgajati mladunce biraju što skrovitije mesto. Za njega su slabo vezani i čak sumnjičavi u pogledu bezbednosti – ovi grabljivci bez prirodnih neprijatelja koji se na evropskom kontinentu hiljadama godina nalaze na vrhu lanca ishrane, danas pre nego što odu ili se vrate u brlog, gotovo uplašeno zameću tragove i dugo kruže oko legla, kako ne bi za sobom doveli jedinu opasnost od koje strepe – čoveka.
"Vuk je veoma oprezna životinja i izbegava bilo kakav kontakt sa čovekom", kaže za "Vreme" magistar Milan Paunović, viši kustos i načelnik Sektora zaštite u Prirodnjačkom muzeju. Takva opreznost je više nego opravdana – nekadašnji suparnici u lovu, ljudi su u većem delu Evrope, naročito na zapadu, gotovo istrebili vukove. Kao i u drugim zemljana na istoku i krajnjem jugu kontinenta, u Srbiji je ovaj krupni predator još daleko od izumiranja, ali je vrsta koja je po tradiciji izložena najvećem progonu. U kakvom se stanju danas nalazi populacija srpskog vuka, čijim se imenom plaše deca i rasteruju natprirodne sile?
EVROPSKO PRIBEŽIŠTE: "Populacija vuka u Srbiji je stabilna", objašnjava Paunović i dodaje da su vukovi na Balkanu očuvali "kontinuitet svog postojanja", ali da to ne znači da nije potrebno izraditi i sprovoditi nacionalni plan upravljanja. Vuk je ugrožena evropska grabljivica koja je zaštićena većim brojem međunarodnih konvencija, a naročito Bernskom konvencijom o zaštiti evropske divlje faune i flore i prirodnih staništa i Berlinskom konvencija o biološkoj raznovrsnosti, kojima je Srbija pristupila, ali još nije razvila nikakav mehanizam zaštite vukova.
Nedavno je Direktorat E za životnu sredinu Evropske komisije uputio zahtev nadležnim institucijama i nekolicini istraživača za informaciju o stanju populacije i merama zaštite vukova u Srbiji. Ova znatiželja Evropske unije, podstaknuta informacijom da se očekuje povećan uvoz trofeja vuka iz Srbije, posle mnogo godina je skrenula pažnju na mitsku zver o kojoj su, skrivenoj u divljini, brinuli samo biolozi istraživači, revnosniji lovci i drugi ljubitelji grabljivaca.
Najpodrobniji prikaz stanja vukova u Srbiji daje dokument koji su napravili dr Miroljub Milenković sa Instituta za biološka istraživanja "Siniša Stanković", mr Milan Paunović iz Prirodnjačkog muzeja i mr Duško Ćirović sa Biološkog fakulteta u Beogradu. Pod nazivom "Akcioni plan za očuvanje vuka u Srbiji", ovu studiju je u okviru jednog istraživačkog projekta pre dve godine naručilo Ministarstvo zaštite životne sredine, ali ga nije publikovalo, budući da takve dragocene preglede državni organi ne uspevaju da predstave javnosti zbog nepostojanja odgovarajućih međuresornih komisija. No, kad je Evropska komisija pokazala interesovanje za srpske vukove, postojeći akcioni plan je odlično poslužio, pa su ga, uz saglasnost ministarstva, sami istraživači poslali u Brisel.
Po podacima koji su u ovoj studiji prikupljeni, trenutno u Srbiji živi između 700 i 800 jedinki, što znači da po jedan vuk živi na svakih deset hiljada ljudi i da uz Bugarsku, Makedoniju, Grčku i Španiju, naša zemlja ima jednu od najvećih populacija ovog grabljivca na jugu kontinenta. Vučji čopori naseljavaju brdsko-planinske i šumovite oblasti Srbije koje grade "potkovicu sa šumadijskim hijatusom gde se vuk samo retko kreće" (videti okvir). U južnom Banatu žive karpatski vukovi, dok ostatak zemlje naseljava naročiti balkanski vuk, takozvani dinarski tip sivog vuka, koji se samo uslovno može smatrati podvrstom.
SEZONA LOVA: Po srpskim zakonima, osim u doba lovostaja vuk nije zaštićena vrsta. Ubijanje vukova je stoga svuda dozvoljeno, osim na području Deliblatske peščare i Vršačkih planina, gde inače živi najgušća populacija vukova na svetu, koji su poreklom sa Karpata. Na osnovu Zakona o lovstvu iz 1993. godine i Naredbe o lovostaju divljači iz 2002. godine, lov na vuka je zabranjen u toku cele lovne godine samo u Deliblatskoj peščari. Mada ih je Autonomna Pokrajina Vojvodina na celoj svojoj teritoriji zaštitila Uredbom o zaštiti prirodnih retkosti, vukova ima samo u ovom delu Banata.
"Lov na vuka ima dugu tradiciju u Srbiji i ona se shvata kao deo istorijske borbe vuka i čoveka", kaže Paunović, dodajući da pošto svako može sasvim po zakonu, mada na propisane načine usmrtiti vuka, oni se ponekad love nehumano i bez evidentiranja odstrela. Populacija trenutno nije ugrožena, ali takav zastareo sistem zaštite je u praksi nedovoljno efikasan i moglo bi se reći, ponekad budi najniže ljudske nagone.
Lovci povremeno organizuju hajke na vukove, što se najčešće završava bez ulova, samo kao povod za dobru trpezu i pijanku, ali ponekad dovede do odstrela celog čopora, što je sasvim poguban oblik lova. Uz to, folklorna obeležja lova na vukove izrodila su se u nekim delovima zemlje u neukusno ponižavanje mrtve životinje. Lovci, još uvek krvavo truplo ulovljenog vuka sa iskeženim vilicama nose kroz lokalna naselja, ponekad ga vezuju za haubu vozila i uz pucnjavu, slave njegov odstrel. "To najmanje od svega liči na sportski lov", kaže Paunović.
Vukovi stradaju i od udara vozila, a zabeleženo je i da ih truju i njihova legla uništavaju, što se često činilo u ranijim decenijama. Procenjuje se, čak, da se oko 30 vukova trenutno drži u zarobljeništvu, što je protivzakonito, pošto se kao ni ostale divlje životinje vuk ne bi smeo mučiti i držati u kavezu.
Jedan od najvećih problema jeste što se u Srbiji trenutno ne vrši nikakav sistemski monitoring stanja populacije. Prema nepotpunim, ali jedino dostupnim podacima Lovačkog saveza, godišnje se odstrelom iz populacije izluči oko 170 do 230 vukova. Ove brojke ne obuhvataju one jedinke koje stradaju na druge načine, pa i krivolovom u Deliblatskoj peščari.
KRVOLOČNA ŠTETOČINA: Odakle tolika revnost u lovu na vukove? Glavni argumenti za njegov odstrel jesu šteta koju nanosi i njegova navodna krvoločnost. Rasprostranjeno je viđenje da vuk napada i ugrožava čoveka, mada za to gotovo da nema potvrda. Svi zabeleženi slučajevi potvrđuju da vuk samo ponekad posmatra čoveka iz daljine i uglavnom beži od njega, osim kad je reč o već napadnutoj ili bolesnoj životinji (videti okvir). Sa druge strane, seljaci tvrde da im vukovi ubijaju stoku, a lovci da uništavaju plemenitu divljač, srndaće, jelene i druge papkare.
Sve te povike na vuka nisu sasvim bez osnova. Činjenica je da se vuk prilagodio savremenim uslovima, što mu je i omogućilo opstanak pored čoveka. Tako, vuk hranu ponekad pronalazi i na deponijama, a često lovi i stoku koja je puštena u samopas. Paunović kaže da u sezonama kad opada brojno stanje divljači, vuk prilazi bliže ljudima i pritisak na stoku postaje veći.
A kad vuk ubije ovcu ili kravu, njihov vlasnik u Srbiji nikako ne može da nadoknadi štetu, ne samo zbog statusa vuka kao nezaštićene vrste već i zbog niza drugih prepreka za to. "Nemamo regulisan sistem kompenzacije", objašnjava Paunović, dodajući da je svega dva do tri odsto stočnog fonda uopšte osigurano u osiguravajućim kompanijama. Uz to, u Srbiji još uvek postoji ekstenzivno stočarstvo – stoka se u ispašu pušta sama ili boravi u nezaštićenim torovima, bez električnih pastirica, pravih pastira ili pasa koji samim svojim prisustvom uspešno odvraćaju vukove od lova.
"Vuk je naučio da koristi propuste čoveka", kaže za "Vreme" doktor Miroljub Milenković, naučni savetnik na Institutu za biološka istraživanja "Siniša Stanković", dodajući da vuk, osim što lovi krupne papkare, ima širok meni i da se prilagodio uslovima života. Ta vrsta lova na domaću stoku se, inače, naziva sinantropna ishrana i može se lako rešiti brižljivijom zaštitom same stoke.
"Čovek i vuk su dva predatora koja uporedo love od pamtiveka", objašnjava Milenković konkurentnost između lovaca i vukova, koja se zaoštrila jer je sve manje plena. "Svaki lovac bi više voleo da se srna nađe u njegovom zamrzivaču nego da je ulovi vuk", kaže i dodaje da nije tačno kako je vuk krvoločna zver jer on, mada opasni grabljivac, nikad ne ubija više životinja nego što mu je potrebno. Osim toga, u ekosistemu vuk reguliše brojno stanje divljači, odstranjujući samo jedinke koje ne mogu da prežive, što je očigledno na primeru Deliblatske peščare. "On je jak evolutivni faktor očuvanja genofonda", smatra Milenković.
AKCIONI PLAN: Naravno, sve to ne znači da je najbolje rešenje potpuna zabrana lova na vukove, koju zagovaraju "ekstremni zaštitari". Besmisleno je samo prepisati restriktivne norme koje su usvojene u zemljama gde su vukovi decenijama, vekovima unazad istrebljeni, kao što su Francuska, Britanija ili Nemačka. Sa druge strane, u Srbiji postoji čitava vojska od 90.000 lovaca, koje zapravo treba integrisati u jedan nov, kvalitetniji sistem očuvanja, koji bi "podrazumevao smislenu i adekvatnu redukciju".
Autori pomenutog Akcionog plana za očuvanje vuka predlažu da se novi sistem uspostavi na suočavanju sa realnim uzrocima "vekovnog konflikta između čoveka i vuka". Jedan od predloga je da se status vuka u Zakonu u lovstvu promeni izmeštanjem iz kategorije nezaštićene vrste u kategoriju lovne vrste sa specijalnim nadzorom. "Takav status podrazumeva niz mera koje polaze od demokratije. O vuku bi se starali lovci, biolozi, šumari, nevladine organizacije zaštitari, i stočari", smatra Paunović.
Nova strategija bi podrazumevala moderno praćenje stanja brojnosti i osnivanje odgovarajućih timova, potpunu obustavu krivolova, obavezno evidentiranje odstreljenih i na bilo koji drugi način stradalih vukova, ali i stradale stoke, zatim osnivanje fonda za isplatu štete od vuka, prihranu vukova i divljači, kao i čitav niz pratećih istraživanja i takozvane transgranične kooperacije. "Idealna slika je da se u životnoj sredini poveća brojno stanje divljači tako da vuk nema potrebe da ugrožava stoku", smatra Milenković.
Canis lupus
Prema podacima Međunarodnog centra za vukove (www.wolf.org), na planeti žive tri vrste vuka: najpoznatiji sivi vuk (Canis lupus), crveni vuk (Canis rufus) i etiopski, abisinijski vuk (Canis simensis) koga neki istraživači smatraju za šakala, a ne vuka. Sivi vuk naseljava severnu hemisferu, a na teritoriji Evrope ima više podvrsta. Vuk je snažno građena zver srednje veličine. Kako ocenjuju naši biolozi, Milenković, Paunović i Ćirović, vuk ima univerzalni tip građe mesoždera koji je kod njega "doveden do visokog savršenstva". Sa velikom glavom i snažnom čeljusti, muskuloznim vratom i jakim dugim nogama, vuk je posebno "osposobljen za lov brzim i istrajnim trčanjem". Vuk se hrani gotovo svim kičmenjacima, pre svega papkarima i kopitarima, a potom su mu na meniju zečevi i razne druge životinje. Ponekad se hrani i ostacima uginulih životinja. Prema podacima Evropske inicijative za velike mesoždere (www.lcie.org), mužjaci vuka u proseku teže od 20 do 60 kilograma, a ženke od 15 do 55 kilograma. Vukovi su monogamne životinje i jednom formiran par vuka i vučice nikad se ne raskida. Oni se pare od januara do marta, vučica nosi plod od 62 do 75 dana, a u jednom leglu ona u proseku ošteni šest vučića.
Rasprostranjenost
Vukovi na zapadu Evrope gotovo su istrebljeni. Na jugu Evrope i u regionu Balkana zadržao se velik broj sivih vukova – populacioni trend je u porastu u Srbiji, Crnoj Gori, Makedoniji, Hrvatskoj, Sloveniji, Rumuniji i Albaniji, stabilan u Mađarskoj, Grčkoj i Bugarskoj, a u opadanju samo u Bosni i Hercegovini, što je povezano sa ratom. Pritom, vuk nije zaštićen u Srbiji, Crnoj Gori, Makedoniji, Bosni i Hercegovini, Bugarskoj i Albaniji. Brojnost populacija je sledeća:
Srbija: 700–800 vukova
Crna Gora: 200–300 vukova
Makedonija: više od 1000 vukova
Bosna i Hercegovina: oko 400 vukova
Hrvatska: 100–150 vukova
Slovenija: 30–50 vukova
Mađarska: manje od 50 vukova
Grčka: 1500–2000 vukova
Bugarska: 800–1000 vukova
Rumunija: 2500 vukova
Albanija: 250 vukova
Napadi na čoveka
Vuk nije nikakva pretnja čoveku. U literaturi jedva da ima zabeleženih slučajeva neizazvanog napada vuka na čoveka, a neki istraživači smatraju da u poslednja dva veka ne postoji nijedan. Uz to, uprkos njegovom mitskom, religioznom i tradicionalnom značaju, pojedini biolozi veruju da je "vrlo mali deo ljudske populacije imao bilo kakva direktna iskustva sa ovom vrstom". Strahu od napada vukova doprinose melezi, koji nastaju ukrštanjem divljih pasa i vukova i koji zadržavaju instinkt velikog predatora, a pritom smeju da se približe čoveku. Kako kažu biolozi Milenković, Paunović i Ćirović, od svih iskaza o navodnom napadu samog vuka, dobijenih usmenom anketom sa našeg područja, "većina se posle kritičke analize svela na slučajeve radoznalog i slobodnog posmatranja ili praćenja ljudi na distanci". S druge strane, ima dosta primera kad su ljude napali vukovi zaraženi besnilom, što je najčešći motiv napada vukova na čoveka. Pored slučajeva sa bolesnom životinjom, Milenković, Paunović i Ćirović kažu da postoje mnogobrojni, isprovocirani slučajevi "kada domaćin nasrće golim rukama ili vilama na zatečenog vuka u staji u koju je upao i ne može da iskoči, pa eventualno u odbrani ugrize", što se po njima, ne može osnovano kvalifikovati kao napad vuka na čoveka.
Život u čoporu
Kao napredni grabljivac, vuk ima visoko razvijena psihička svojstva. Smatra se da je to povezano sa činjenicom da su vukovi visoko socijalno organizovana vrsta. Vukovi žive u čoporima sa razvijenom hijerarhijskom strukturom. Svaki čopor čini dominantan par (alfa mužjak i alfa ženka) i njihovi potomci prve i druge generacije, koji su stari od dve do tri godine. U čoporima kakvi žive u Srbiji obično je pet do osam vukova, a ponekad mu se priključi vuk samotnjak koji nije u srodstvu sa ostalim vukovima. Čopor prevaljuje ogromne razdaljine, čak i po stotine kilometara dnevno, a svi vukovi zajedno love. Hrana se raspodeljuje prema hijerarhiji, tako da mladi mužjaci koji su nisko rangirani vrlo teško preživljavaju i gotovo su gladni. To ih podstiče na migraciju, traženje novih teritorija i osnivanje svojih čopora. Čopor zauzima teritoriju od 100 do 1000 kvadratnih kilometara i vrlo retko zalazi u teritorije drugih čopora.
(Slika – DA LI ĆE NESTATI: Vučji trag)
