Uz zapadnu ivicu Korčanske kotline, u jugoistočnom delu današnje Albanije, uspinje se stari asfaltni put, koji će posle savladanih serpentina, krivudajući desetak kilometara po visoravni, dovesti putnika namernika do starog cincarskog grada Moskopolja. Danas je to naselje sa albanskim življem i nazivom Voskopoja (kasnije nastalo uz razrušeno Moskopolje), u kojem par stotina stanovnika svoju egzistenciju vezuje za obližnji sanatorijum za lečenje plućnih bolesnika, jer osim čistog planinskog vazduha, drugih uslova za ekonomski razvoj skoro da nema.

Ali, ono što su danas nepovoljni uslovi za opstanak i razvoj značajnijeg naselja (teško pristupačan teren, loše saobraćajne komunikacije), dva i po veka unazad, u uslovima nesigurnosti pod naletima osvajača, za jedan miran narod bila je prednost. Ovo je priča o njihovom životu u takvoj izolovanoj sredini i prilagođavanju istorijskim okolnostima koje će dovesti da se njihovo Moskopolje ugasi, a svi oni nađu u rasejanju. Ali, ovo je i podsećanje na njihov doprinos bogatijem i lepšem životu u Srbiji u prošlim vekovima, naročito razvoju građanskog društva sa svim svojim atributima.

POREKLO: Retki su majstori pisane reči, poput Solženjicina ili našeg Andrića, koji jednom rečenicom uvedu čitaoca u materiju o kojoj pišu. Svojim kapitalnim delom O Cincarima (1937) Dušan Popović im se pridružuje – i kao istoričar i kao spisatelj. Tako on o Cincarima kaže: "Odgovor na pitanje šta treba razumeti pod rečju Cincarin, nije tako jednostavan: Cincarin je po poreklu Tračanin ili Ilir, po jeziku Roman, po veri pravoslavan, a po kulturi, bar u varošima, Grk, po zanimanju stočar, trgovac ili zanatlija; sve ostalo njegovo ime, prezime, nacionalno osećanje, državljanski položaj, političko mišljenje, sasvim je neodređeno."

Većina istoričara veruje da su Cincari potomci prastanovnika Balkana (Tračana i Ilira), koji su tokom Rimskog carstva romanizovani, u procesu koji je trajao oko 600 godina. Istraživanja govore da su bili čuvari drumova u rimskoj vojsci, pre svega u teško pristupačnim predelima Balkana, i da su se vremenom počeli baviti trgovinom i snabdevanjem rimske vojske hranom i drugom robom. Cincari su veoma rano prihvatili hrišćansku veru i dugo ostali verni Rimu, da bi se posle bure velikih seoba na Balkanskom poluostrvu povukli u planine u osnovali svoje naselje.

MOSKOPOLJE: Brojni su materijalni dokazi da je naselje postojalo i u doba Rimljana i u doba Vizantije, ali smo ostali bez materijalnih dokaza o njegovoj tadašnjoj veličini. Veličinu naselja ne možemo utvrditi ni za prvi period osmanlijske vladavine, ali zato materijalni dokazi potvrđuju da je u periodu između 1750. i 1769. godine Moskopolje imalo 12.000 domaćinstava sa oko 50.000 stanovnika i samim tim bilo tada najveće naselje u jugozapadnom delu Balkanskog poluostrva. Skoro svi stanovnici Moskopolja bili su Cincari, sa nešto Grka i Slovena, koji između sebe nisu imali sukoba. Kako se zbog sve većeg broja stanovnika s jedne strane i ograničenih pašnjaka s druge strane, nije moglo živeti samo od stočarstva, moskopoljci su se počeli baviti i trgovinom i to veoma uspešno. Ubrzo su imali i svoje vlastite karavane pa su posao razvili širom Balkana.

Sticanjem bogatstva razvijao se i grad: kuće su zidane od kvalitetnog materijala, ulice su popločavane, otvarane su javne česme, a vremenom i škole, hramovi, pa i štamparija (knjige su štampane na cincarskom i grčkom jeziku). Grad je imao svoju administraciju i policiju, a po njegovim ulicama slobodno su šetale dame u haljinama donošenim iz tadašnjih prestonica evropske mode, Venecije i Beča. Gradom je upravljao odbor sastavljen od predstavnika pedesetak najmoćnijih zanatsko-trgovačkih esnafa. O stečenom bogatstvu, koje je pristizalo od brojnih trgovaca pečalbara u rodno Moskopolje, najbolje govori podatak da je na vrhuncu svoje moći ovaj grad imao 72 pravoslavna hrama (danas 9 očuvanih).

Ali, 1769, pre tačno 240 godina, nesreća je zakucala na moskopoljske dveri. Nakon što su u krvi ugušili ustanak Grka na Peloponezu, Osmanlije su se okomile na daleko čuveno Moskopolje, čijim je bogatstvom ustanak bio potpomognut. Nedovoljno vični ratovanju Cincari su našli spas u bežaniji, koja nažalost nije prošla bez žrtava. Rasuli su na sve četiri strane, najviše po gradovima gde su već imali razgranate trgovačke veze i stanice: širom Makedonije, Srbije, Bosne, Rumunije, Bugarske, pa sve do Beča i na sever do Poljske. Smrtni udarac došao je tri decenije kasnije. Godine 1821. odmetnuti Ali-paša Janjinski je sa arnautskim četama poharao ono što je preostalo. Mnogi muškarci su pobijeni, a mnoge žene odvedene u roblje. Od tada se Moskopolje preselilo u mit.

LOJALNI SVAKOJ DRŽAVI: Suočeni sa istinom da im nema povratka u postojbinu, Cincari su sve svoje snage (znanje, umeće, bogatstvo) usmerili u razvoj nove otadžbine. U vreme kada su stvarane nove nacionalne države na Balkanu, ne praveći razliku među njegovim stanovnicima, javljali su se kao vatreni grčki, srpski, bugarski, albanski i rumunski nacionalisti, a ujedno i kao osnivači građanskog staleža, odnosno intelektualne, političke i ekonomske elite. Ostaje pitanje da li su u oslobađanju ovih naroda videli i šansu za stvaranje sopstvene autonomije. U Srbiji su uživali sva građanska prava i uvek bili ravnopravni u učešću u vlasti, pa im izgleda zalaganje za neku autonomiju nije bilo ni potrebno. Ali jedno je sigurno: Cincari su sačuvali svoje osobenosti (poslovičnu marljivost i štedljivost), želju da ne zaborave svoj maternji jezik, svoju prošlost i sećanje na velike ljude svoga korena.

U političkoj i kulturnoj istoriji Srbije značajno mesto zauzimaju sledeće ličnosti poreklom Cincari: ustaničke vojvode Cincar Marko i Cincar Janko; ustanički diplomata Petar Ičko; komediograf i diplomata Alkibijad Nuša tj. Branislav Nušić; lekar i pesnik Jovan Jovanović Zmaj; komediograf i pesnik Jovan Sterija Popović (tvorac nezaboravnog lika Kir Janje u istoimenoj drami u kojoj oslikava cincarskog trgovca); romansijer i pripovedač Stevan Sremac; romantičar i začetnik srpskog modernog pesništva Laza Kostić; političar Mihailo Polit Desančić; znameniti ministar finansija Lazar Paču; veliki državnik Nikola Pašić (iz poznate cincarske porodice Pasku); političar Kosta Kumanudi (bio i gradonačelnik Beograda); hemičar Marko Leko; svetski priznati naučnik Mihailo Pupin; književnik Aleksandar Vučo; general, diplomata i književnik Konstantin Koča Popović; glumac Taško Načić. Naravno, tu su i znamenite porodice: Karamata, Spirta, Puljo, Fila. Grčka se ponosi svojim nacionalnim junakom Rigom od Fere (Konstantin Riga), Makedonija slavi revolucionara Pitu Gulija i prerano nastradalog pevača Tošeta Proeskog (Todor Proja iz Kruševa, grada sa danas najvećim brojem Cincara), a obe države se ponose braćom Manaki (Janaki i Milton), pionirima filma i fotografije, Cincarima rođenim na teritoriji današnje Grčke, koji su svoj stvaralački zenit dostigli u Bitolju (Makedonija).

Prema nekim procenama, Cincara (naziv u Srbiji, sami se nazivaju Armani) danas na Balkanu ima oko 150.000, od toga u Grčkoj 65.000, Rumuniji 50.000, Albaniji 22.000, Makedoniji 10.000, Bugarskoj 4000, dok ih u Srbiji živi oko 5000 (prema poslednjem popisu samo se 248 građana izjasnilo kao Cincari, u Vojvodini 45).

Savet Evrope je prepoznao uticaj ovog naroda na evropsku istoriju pa je 24. juna 1997. godine doneo preporuku broj 1333 i odluku broj 674/7.1 Komiteta ministara kojima poziva države u kojima žive Cincari da se aktivno uključe u projekte cincarskih organizacija kako bi se sačuvao cincarski jezik kao kulturno blago Evrope. Sa istim ciljem u Beogradu deluje i Srpsko-cincarsko društvo Janjina, koje pored jezika, svojim aktivnostima, uspeva da sačuva i ostalo kulturno blago svojih predaka.

U potragu za Zlatnim runom krenuo je i moskopoljski predak familije Njago – na potpuno pogrešnu stranu. Ka severozapadu, naime, da bi se u predvečerje Drugog svetskog rata prvi deo istorije Njaga završio pretvaranjem Simeona Njegovana u odavno sanjanog crnog konja. Borislavu Pekiću, polukrvnom Cincaru, ta fantazmagorija poslužila je da napiše najmanje devet tomova istorije – nedovršene kao i svaka prava istorija – nesumnjivo vrh onoga što zovemo srpskom književnošću.

Kruševo, grad sa najviše Cincara danas