Usvajanjem Zakona o izjednačavanju četničkog i partizanskog pokreta, ponovo su pokrenute kontroverze o novijoj povijesti Srbije i Crne Gore. Da li su jedini događaji iz Drugog svjetskog rata precjenjeni, drugi potcjenjeni? Odnosno, koliko je pobjednička ideologija diktirala percepciju kako samog toga rata tako i događaja poslije njega? Konačno, kako danas pristupiti – bez predrasuda i ideološkog balasta – verifikaciji tog vremena?

Režiser serijala Crveno doba Petar Jakonić, filmski je istraživao događaje neposredno pred Drugi svjetski rat do, otprilike, početka šezdesetih godina prošlog stoljeća u Srbiji i Crnoj Gori.

"Istraživanje se sastojalo u pronalaženju i intervjuisanju žrtava – neposrednih svedoka onog što se u istoriji naziva druga faza revolucije", kaže Jakonić. "Reč je o periodu učvršćivanja komunizma u Srbiji i Crnoj Gori kao delu ondašnje Jugoslavije čije su osnovne karakteristike bile eliminisanje i amputiranja nosioca predratnog režima. Naravno, bavili smo se i kontekstom u kom se sve ovo dešavalo: Drugi svetski rat, raspad Kraljevine Jugoslavije, okupacija, oružana borba protiv okupatora i oslobođenje zemlje. Saznanja do kojih smo došli u razgovorima sa neposrednim svedocima tog vremena pokazala su da je zvanična istorija i te kako ideološki obojena – preuveličavani su i svaka pobeda pobednika i svaki gest poraženih. Na taj način je stvorena matrica koju smo mi u posleratnom periodu izučavali i po kojoj je sve što nije pripadalo komunističkom pogledu na svet bilo kolaboracionizam i izdaja nacionalnih interesa.

"VREME": Što je bio konkretan sadržaj tih intervjua?

JAKONIĆ: Oko stotinu svedoka s kojima smo razgovarali opisivalo je kako su njihovi najbliži rođaci, prijatelji ili poznanici odvođeni, zatvarani, isleđivani, a većina njih je i likvidirana. Reč je pripadnicima ekonomske, vojne, intelektualne i crkvene elite tadašnje Srbije, kao i seljacima kojima komunizam kao ideologija nije bio blizak. Svim tim ljudima se desilo da su po ideološkoj matrici proglašeni za narodne neprijatelje. Na taj način se opravdavao njihov progon.

Koji su bili najveći problemi s kojima ste se suočili u istraživanju?

Teško je bilo pronaći svedoke spremne da svoje lične drame doživljene pre mnogo godina ponovo otvaraju i o njima govore pred kamerama. Problem je, takođe, bio u i obradi sto i pedeset sati snimljenog materijala; trebalo je sve artikulisano obraditi, pronaći kriterijum za njihovo dramaturško obrađivanje… Postavilo se pitanje, kako odvojiti bitno od nebitnog jer je reč o ličnim dramama u kojim je sve bitno… Inače, istraživanje je trajalo od avgusta 2000. do početka 2004. kada je serijal završen i prezentovan javnosti. Istoričarski deo ekipe – tim Dušana T. Batakovića koji su činili Radmila Pejić, Aleksandar Marinković, Nebojša Berec, Saša Mišić i Branko Vučković, saradnici Veća za demokratske promene u Srbiji – započeo je rad još pre 2004. i oni su sistematizovali građu i našli veći deo sagovornika iz svih krajeva države. Ipak, najveći je problem bio u plasiranju serijala u javnost. Kako smo procenili da je rezultat do kog smo došli od nacionalnog značaja, serijal smo ponudili nacionalnoj televiziji. Pregovori oko emitovanja su trajali skoro godinu dana da bi na kraju serijal bio emitovan uz skraćenja.

Zašto?

Skraćenja su urađena pod pritiskom jednog od sagovornika koji je u periodu od 1944–1945. bio pripadnik OZNE. On je čitavu priču ispričao sa takozvane druge strane, to jest objasnio nam je tehnologiju rada OZNE i šta su bili ciljevi akcija koje je sprovodila. Iako je dobrovoljno pristao na intervju, tokom najave serijala taj čovek je izvršio pritisak i na autorski deo ekipe i na ljude koji odlučuju na RTS-u da se njegovo svedočanstvo izbaci. Na kraju, njegovo svedočenje je izbačeno posle konsultacija autorskog tima pošto smo zaključili i da bez njega serijal zadržava svoj osnovni potencijal. U javnost je, dakle, izašla cenzurisana verzija.

Osim razgovora sa neposrednim svedocima, da li ste koristili i druge izvore?

Naravno. Prošli smo kroz arhiv grada Beograda, arhiv Srbije, Istorijski arhiv Šumadije, proučavana je literatura, odgledan je filmski materijal koji je bio na raspolaganju u Jugoslovenskoj kinoteci i Filmskim novostima. Lično, najviše su me iznenadili snimci vojničke zakletve Boljevačkog odreda Jugoslovenske vojske u otadžbini koje smo našli u Kinoteci. Taj sirovi materijal govori o stepenu državnog protokola države koja više nije postojala i kao takav razbija jedan kliše formiran u partizanskim filmovima koji je Ravnogorce predstavljao kao prljavu, bradatu i masnu bandu. Pored ovih snimaka, javnost je prvi put videla kako je izgledala pred Drugi svetski rat najveća srpska tekstilna fabrika braće Teokarević u Paraćinu. I tim snimcima je razbijen kliše da industrija u Srbiji nije postojala pre Drugog svetskog rata, a posebnu spektakularnost im daje to što je jedan deo njih snimljen iz aviona – drugačije se nije mogla sagledati veličina fabrike.

Šta je iz rada na serijalu na vas ostavilo najveći dojam?

Bez sumnje – način na koji sagovornici pričaju o svojim tragičnim iskustvima. Iako je reč o gubitku najbližih, stepen njihove bestrasnosti davao je tim iskazima jedan potpuno novi emotivni naboj. Zaprepastili su me odsustvo patetike i mirnoća koju su oni sve vreme pokazivali. Inpresionirala me je i sličnost svih priča: to što su nepodnošljivo ličile jedna na drugu, potvrđivalo je sistematičnost oznaških progonitelja. Ono što se nazivalo haos revolucije i što je, navodno, trebalo da opravda te zločine, bio je u stvari proizvedeni haos koji se kao takav koristio za eliminaciju ideoloških neistomišljenika. Dramatično je i saznanje da su svi ljudi stradali bez ikakvih pravnih obrazloženja i sudskih procesa. Taj obračun sa ideološkim neistomišljenicima bio je najkrvaviji od septembra 1944. do maja 1945. dok je još rat trajao, u pravnom vakuumu, kada nisu važili zakoni predratne države niti su donesene pravne norme nove komunističke države.

Nedostaju li u ovom serijalu i nevine žrtve koje su bile na pobjedničkoj strani?

S obzirom na to da je period na koji mi stavljamo naglasak od jeseni 1944. do novembra 1945, žrtava na drugoj strani nije bilo – sve one su pale pre. A kako smo o žrtvama pobedničke strane slušali u oficijelnoj istoriji, svesno smo ih izostavili iz serijala. Naš prevashodni cilj je bio da se za ovaj period daju elementi za istorijsko proučavanje jer je on jedna od tamnih mrlja u našoj istoriji. Kako o svemu tome govore neposredni svedoci koji su danas na kraju svog biološkog veka, Crveno doba predstavlja neprocenjiv izvor novih saznananja.

Da li postoji veza između perioda s kojim ste se bavili i događaja iz devedesetih godina u bivšoj Jugoslaviji?

Napomenuo sam tehnologiju rada OZNE… Lično su mi sva stradanja koja su se dešavala ne teritoriji bivše SFRJ pre deset-petnaest godina nepodnošljivo ličila na priče svedoka iz Crvenog doba. Razlika je samo u tome što je devedesetih oznaška tehnologija bila ugrađena u nacionalističku, a 1944–1945. u ideološku demagogiju. Republičke policije su u ime nastajanja novih država eliminisale pripadnike drugih nacija, proterivali ih, hapsili, likvidirali…