“Sećanje nikad nije vrednosno neutralno i često mnogo više govori o sadašnjosti, odnosno o onome što sadašnjost bira”, citat je koji sjajno opisuje trenutnu kulturu sjećanja u Srbiji, opterećenu decenijskim revizijama prošlosti i njenim prilagođavanjem sadašnjosti. U procesu koji aktivno traje još od sumraka socijalističke Jugoslavije, od kraja 80-ih godina prošlog vijeka pa do danas, sukobljavaju se različita društvena sjećanja. U ovoj borbi za istoriju značajnu ulogu igra spomeničko nasljeđe.

Iako spomenici Narodnooslobodilačkoj borbi i partizanskim borcima uglavnom nisu izloženi intervencijama, oni danas u Srbiji postaju ruine, prepuštene korovu i propadanju – zaboravu. Sad se podižu neki drugi spomenici, nekim drugim herojima.

Danas se u Srbiji podižu spomenici “junacima” građanskog rata devedesetih i nosiocima nacionalističkih ideja iz Drugog svjetskog rata, onima koji su političkim snagama devedesetih poslužili kao ideološka baza za nove politike koje je trebalo sprovesti, ali i opravdati. Posvećeni su “žrtvama revolucionarnog terora”.

Jedna od tema nedavno održanog drugog Festivala javne istorije bila je posvećena upravo “žrtvama revolucionarnog terora”. Festival organizuje Centar za primenjenu istoriju (CIP) u Beogradu. Kroz format javnog vođenja, CIP podstiče dijalog u javnom prostoru o društvenim procesima i događajima iz prošlosti, koji utiču na oblikovanje sadašnjosti.

Sociološkinja i istraživačica Centra za primenjenu istoriju Marijana Stojičić kaže za “Vreme” da su spomenici i spomen-obilježja jedan od načina kojim se “zvanična kultura sećanja materijalizuje u društvenom prostoru i učvršćuje hegemone naracije o prošlosti”. Podizanjem istorijskih i kulturnih spomenika utiče se na građenje nacionalnih i društvenih kultura sjećanja. Prve su svakako najuticajnije, jer predstavljaju društvene politike iza kojih stoje materijalni i simbolički resursi, dok društvene kulture sjećanja, iako kolektivne, nikako nisu jedinstvene, već oslikavaju sukob različitih ideoloških grupa. Izgradnja spomenika “žrtvama revolucionarnog terora” nije samo revizija prošlosti zarad građenja nacionalnog identiteta na način koji odudara od istorijske istine, već i primjer kako se politikama i kulturama sjećanja često nudi nekakva verzija sadašnjosti, odnosno objašnjenje kako se do nje došlo.

Primjer ovog zaključka je spomenik Kraljeva česma, izgrađen nakon ubistva kralja Aleksandra u Marselju na početku Lisičjeg Potoka u Beogradu, nedaleko od Belog dvora. Pored njega je mala spomen ploča, kao obilježje događaja koji se na istom mjestu odigrao krajem 1944. godine, a koji je u žižu javnosti dospio tek decenijama kasnije.

Naime, Grad Beograd je 2021. godine objavio da taj lokalitet preuređuje u neku vrstu spomen-parka, a ostale su zabilježene riječi tadašnjeg zamjenika gradonačelnika Beograda Gorana Vesića, da se ovdje zbio “jedan od najstrašnijih događaja u modernoj istoriji Beogradu, streljanje više hiljada ljudi bez suđenja”. Kako je Vesić tada istakao, “streljani su samo jer je većina njih pripadala drugoj ideologiji ili jer su bili bogatiji od onih koji su smatrali da to nije dozvoljeno”.

Istorija kaže da su nakon oslobođenja Beograda oktobra 1944. godine partizanske vlasti počele sa hapšenjima i suđenjima onima koji su sarađivali sa okupatorom. Prije svega četnika, nedićevaca i ljotićevaca. Dio njih je osuđen na smrt i streljan upravo ispred spomenika Kraljeva česma. Tačan broj se ne može sa sigurnošću utvrditi, ali istorijski izvori procjenjuju da je na teritoriji cijelog Beograda stradalo oko 1800 ljudi. Sa druge strane, istoričari revizionisti, uključujući i one koji su učestvovali u postavljanju ploče, govore o nekoliko hiljada žrtava streljanih samo na ovom mjestu. Iako je većina likvidiranih na stratište dovedena zbog otvorene saradnje sa okupatorom, provukli su se i neki nevino stradali, prije svega ljudi koje je neko namjerno ili nenamjerno prokazao novim vlastima.

Spomen-ploča “žrtvama revolucionarnog terora” kod Kraljeve česme nije jedini spomenik ovakve vrste. Ima ih u Jagodini, Kragujevcu, kao i na planini Jabuci nedaleko od Memorijalnog kompleksa “Boško Buha”. Ovaj potonji 2001. godine otvorio je lider Nove Srbije i tadašnji gradonačelnik Čačka Velja Ilić.

Razlažući tezu citiranu na početku teksta da se predstave o prošlosti nikada ne tiču samo prošlosti, Mirjana Stojičić dodaje da “na taj način spomenici govore šta je ono čega se treba sećati i na koji način, ko su ‘naši’ heroji, koji su ‘pravi’ modeli ponašanja i življenja, vrednosti iza kojih društvo treba da stoji, čemu treba težiti, ko smo Mi i ko su Drugi”. Ona smatra da iza nacionalnih kultura sjećanja najčešće stoje resursi države i sistematske mere državne vlasti kojom se kroz politiku sjećanja, kroz određena tumačenja prošlosti i istorijskog toka, “oblikuje samorazumevanje zajednice, ključnih momenata njene istorije i poželjnih modela samorazumevanja sebe, drugih i današnjice”.

S porastom nacionalizma 80-ih godina javlja se potreba za nekim novim mitom, koji će poslužiti kao temelj za vremena koja dolaze. Partizanski mit nije odgovarao tim novim potrebama, prije svega jer se zasniva na zajedničkoj borbi i otporu jugoslovenskih naroda, a ne na žrtvi. Rađa se potreba za prikazom “nacionalnog samoviktimiteta” srpskog naroda u Jugoslaviji, te nacionalistički narativi o patnji, stradanju i mučeništvu preuzimaju primat. Neka vrsta reinkarnacije kosovskog mita. Njihova svrha je opravdavanje ratova i terora koji je uslijedio.

Ako se korijeni nove nacionalne mitologije nisu mogli pronaći u partizanskom pokretu, sa četničkim je bilo drugačije. Narativi o četnicima kao borcima za srpstvo postaju sve prijemčiviji u društvu, a već od devedesetih istorijska percepcija o jednom antifašističkom pokretu odlazi u prošlost, i počinje da se govori i o drugom antifašističkom pokretu, o ravnogorskom. Jugoslovenska vojska u otadžbini Dragoljuba Mihailovića postala je naprasno antifašistički pokret, iako ne postoji nijedan istorijski dokument u kome četnici sebe nazivaju antifašistima. Fašizam je ideologija, dok četnici uopšte nisu bili ideološki potkrijepljeni. Ako se oni bore za predratni poredak, njihov neprijatelj je partizanski pokret, koji teži sistemskim promjenama. Sa druge strane, četnici, kao jedina formacija na prostoru Jugoslavije koja je u Drugom svjetskom ratu pragmatično sarađivala sa svim stranama, većinu rata nema ni antiokupatorski element (izuzetak je početak rata, kao i neke sporadične jedinice).

Političke snage iz devedesetih koje su suštinski i nosioci revizionističkih politika, institucionalizovale su se, a sa sobom i svoje politike. Odnos prema spomeničkom nasljeđu samo je jedan segment kulturnih politika u kojima se ogleda taj proces. Istorijska istina postaje nebitna, gurnuta u stranu, da bi se otvorio prostor za mnogo podobniju revizionističku verziju prošlosti, koja može opravdati ne samo destruktivni period devedesetih, već i sadašnjicu, u mnogim aspektima proizašlu iz njega.

U Srbiji postoji nekoliko spomenika posvećenih vođi ravnogoroskog pokreta Draži Mihailoviću. Osim u uspomeni, on je i zvanično rehabilitovan i to kod Višeg suda u Beogradu 2015. godine, nakon što su prethodno sudskom odlukom izjednačeni četnički i partizanski pokret. Posljednja u nizu ovakvih revizionističkih odluka donesena je u drugoj polovini maja, kada je Apelacioni sud potvrdio rehabilitaciju četničkog komandanta Nikole Kalabića. Iako rehabilitacija ne znači da su oni proglašeni nevinima, već isključivo to da im je poništena presuda komunističkih vlasti (uglavnom pozivajući se na proceduralne greške), četnički pokret je u dobrom dijelu javnosti već duži niz godina rehabilitovan u potpunosti.

Sa kontinuiranim jačanjem desnice u Srbiji sve su ispoljenije i ideje o “žrtveničkoj” ulozi predsjednika kvislinške vlade u okupiranoj Srbiji Milana Nedića. Iako je Apelacioni sud pravosnažnom presudom odbio njegovu rehabilitaciju, dio naučne i šire javnosti i dalje ima drugačije viđenje njegove ličnosti od zvaničnog istorijskog narativa. Posljednjih godina, u pojedinim crkvama se na godišnjicu smrti služe pomeni vođi profašističke organizacije Zbor Dimitriju Ljotiću. Do inicijative o njegovoj rehabilitaciji i podizanju spomenika srećom još uvijek nije došlo.