Dok je naš katamaran prilazio luci Korčula, uočio sam kako iznad krovova drevnog mediteranskog grada izviruje jedan krst po čijem obliku bi se moglo reći da je pravoslavni.

Zaista jedini pravoslavni hram na dalmatinskim otocima koji je još uvek u funkciji nalazi se u gradu Korčula na istoimenom ostrvu, posvećen je Uspenju Presvete Bogorodice a pripada Eparhiji zahumsko-hercegovačkoj i primorskoj. Ujedno, to je jedan od najstarijih srpskih pravoslavnih hramova, sagrađen je oko 1220. i zadužbina je Nemanjića.

Kad je Sveti Sava osnovao Humsku eparhiju, na Korčuli je oko 1220. sagrađena Crkva Uspenja Presvete Bogorodice. Tada je na ostrvu bio veliki broj pravoslavnih Srba, uglavnom trgovaca (njih preko 500), koji su pomogli gradnju ovog hrama u srpsko-vizantijskom stilu. Crkvu su bogato darovali i sami Nemanjići.

Sa osvajanjem Korčule, Venecija je ovaj hram pretvorila u katolički, posvetivši ga Svetoj Varvari. S vremenom, crkva je siromašila, da bi na kraju dospela u posed grada. Sa oslobođenjem Dalmacije 1918. i njenim pripajanjem Kraljevini SHS, hram je ostao u državnom posedu. Na njega je pravoslavcima skrenuo pažnju predsednik korčulanske opštine dr J. Arnerić, potomak stare ugledne korčulanske porodice, i Srbi pravoslavci na Korčuli su uspeli da im država vrati crkvu. Rekonstruisan joj je stari izgled i vraćena prvobitna namena, a na svečanosti osvećenja u novembru 1934. godine prisustvovalo je mnoštvo katolika sa svojim sveštenstvom.

Kada sam ovog leta obišao crkvu, bila je zatvorena, a na drvenim vratima bio je zakačen papir sa rasporedom bogosluženja tokom ovog leta. “Služimo jednom mjesečno, u sezoni i češće. Ljeti imamo punu crkvu, zimi dvoje, troje, zavisi”, rekao je za “Glas Srpske” sveštenik Stevan Kovačević. Ostoja Đurić jedan je od dvadesetak pravoslavnih meštana Korčule. Vlaseničanin poreklom, ključeve od crkve čuva već 37 godina i za sebe kaže da je crkvenjak sa najdužim stažom u eparhiji. ”Meni to znači puno, nema nas mnogo tu, nema mladih. Kad ja umrem, ne znam ko će preuzeti”, kaže.

Na susednom otoku Hvaru postoji takođe jedan objekat koji je nekada bio pravoslavna crkva. Naime, godinama smo iz hotela “Pharos” idući ka gradskoj plaži prolazili pored Ljetnje pozornice u šumici iznad mora. Tek ovog leta kapija je bila otvorena, pa sam otkrio ponešto iz dramatične istorije.

Grčki pravoslavni manastir i crkva Sv. Venerande grade se sredinom 16. veka za potrebe grčkih pomoraca koji plove na trgovačkim brodovima između Venecije i Levanta. Napoleon je na svim zauzetim teritorijama manastire pretvarao u bolnice, vojne objekte ili magacine, pa tako kompleks Venerande postaje “batterie de droit”. Kasnije, za istu funkciju su ga koristili i Austrijanci. Sredinom 19. veka građevina je prodata čuvenom prirodoslovcu Grguru Bučiću, koji u njoj osniva jednu od prvih meteoroloških stanica u Hrvatskoj. Posle rata pripala je Gradu Hvaru, jedno vreme je u njoj bila letnja pozornica, pa noćni klub, a danas je to opet letnja pozornica.

Srpska pravoslavna crkva je preko Eparhije dalmatinske pre desetak godina zatražila vraćanje vlasništva nad Manastirom Svete Matere Paraskeve, ili Sv. Venerande, ali su male šanse da se to zaista i dogodi.

I na ostrvu Visu je postojala srpska pravoslavna crkva, ali nje više nema. Tokom kratkog postojanja od svega tri decenije (1933–1963) imala je veoma burnu istoriju. Posle završetka Prvog svetskoga rata, prelaskom teritorija Dalmacije pod vlast novostvorene Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, na Visu se pojavio pokret Hrvata orijentisan ka jugoslavenskom zajedništvu i uzajamnosti. Ostale su zabeležene reči Ivana Ruljančića – Ive, uglednog viškog domaćina i potonjeg predsednika Pravoslavne crkvene opštine Vis: “Nećemo jednom nogom stajati na Visu, a drugom u Rimu – prirodnije je: jednom nogom na Visu, a drugom u Beogradu.”

Tadašnja beogradska štampa je objavila kako je na pravoslavlje prešlo 180 porodica u gradu Visu, dok je lokalni rimokatolički biskup Miho Pušić istakao broj od 298 ljudi. O ovom događaju pisale su i novine “Vreme” u čijem napisu stoji da su mnogi od meštana izjavili: “Otac je sinu uvijek pričao o kraju svojih pradjedova. U mnogim kućama bile su skrivene ikone krsnih slava i kandila. Neke od tih ikona su sačuvane…”

Novi pravoslavci ovog dalmatinskog ostrva su konačno podigli reprezentativnu bogomolju na najurbanijem delu, na samoj rivi grada Visa. Crkva, posvećena Svetim Ćirilu i Metodiju, sagrađena je po projektu poznatog arhitekte Momira Korunovića. Crkva je osveštana 12. novembra 1933. Prilikom te “nacionalne i religiozne manifestacije na Visu”, tadašnji episkop dalmatinski Irinej (Đorđević) u besedi je naglasio: “…da se hramovi podižu samo onima koji ujedinjuju ljude, a nikada onima koji ih potiču na međusobnu mržnju” (Glas privredno kulturne matice za sjevernu Dalmaciju, Šibenik, 17. novembar 1933). Višani u početku nisu imali stalnog paroha. Povremeno je iz Splita dolazio protojerej Sergije Urukalo. Prvi stalni viški paroh je bio sveštenik i profesor Stevan Javor, ranije na službi u Šibeniku. Njega je nasledio arhimandrit Danilo (Bukorović), koji je na Visu ostao sve do okupacije otoka od strane Italijana 1941.

Rimokatolička crkva nije bila najsrećnija zbog podizanja ovog hrama u strahu da talas “jugoslovenstva” i prelaska u “slatko pravoslavlje” ne zapljusne i ostala dalmatinska ostrva. Međuverske tenzije su kulminirale u prvi pravi incident u leto 1937. Katoličko stanovništvo Visa, predvođeno sveštenstvom, sprečilo je grupu pravoslavnih Čeha da poseti ostrvo i novopodignuti hram.

Brod se približavao luci, gde im je dobrodošlicu pripremio hor beogradskih studenata Pravoslavnog bogoslovskog fakulteta, predvođenih profesorom Dušanom Glumcem. S pravoslavne crkve blizu pristaništa zvonila su zvona. U okupljenoj masi sveta pojavila se “nahuškana potplaćena neprijateljska rulja fakina (nosača) rukovođena sa već poznatim mačekovskim advokatom Farolfijem i prof. Zamberlinom, članovima klerikalne Pučke stranke”. Brod je bio sprečen da pristane. Fanatična masa je uzvikivala: ”Dolje bradonje! Dolje vlaški popovi! Dolje ćirilica! Živila nezavisna Hrvatska!” Sa doka je ka brodu poletelo i kamenje. Na Visu je bio okružni načelnik s četom žandara zaduženom da sprečava izgrede mačekovaca. Njihova reakcija je bila zakasnela, “rastjerivanje bukača žandarskim palicama” nije dovelo do pristajanja lađe. Kapetan je pokušao da oplovi otok i iskrca ljude na drugoj strani, u Komiži, ali je i tamo došlo do nereda. Česi su se vratili u Split.

Nakon ovog nemilog događaja na meti su bili i studenti s profesorom Dušanom Glumcem, koji je napadnut. Knez Pavle je bio upoznat s incidentima, ali okružni načelnik se opravdao uverivši ga da su pravoslavni izletnici delili letke. Novine više nisu pisale o tom slučaju da se ne bi još više produbljivala međuverska mržnja.

Još crnji dani za viške pravoslavce nastupaju po osnivanju Banovine Hrvatske. Hrvatski ekstremisti prvo su pretukli kapelnika sokolske muzike a onda i predsednika Pravoslavne crkvene opštine Ivana Ruljančića. Kada su sokoli 1939. godine najavili svoj redovni slet ispred Korunovićevog arhitektonskog bisera i jedne od najlepših građevina na ostrvu, hrvatski ekstremisti su preko noći preorali ceo trg ispred crkve zvan Ravnica.

Poslednji verski obredi u crkvi na Visu zabeleženi su u novembru 1941. Italijanske okupatorske vlasti proterale su u Zadar viškog paroha arhimandrita Danila Bukorovića. Arhimandrit Bukorović stradao je pod vrlo sumnjivim okolnostima tokom jednog od savezničkih bombardovanja Zadra. Viška parohija stavljena je formalno u nadležnost splitskog namesništva, ali crkva na Visu otvarana je samo sporadično. Krajem 1944. oštećena je u nemačkom bombardovanju.

Posle rata, Sinod SPC je 1947. godine pisao Državnoj komisiji za verska pitanja da su ih pripadnici Crkvene opštine sa Visa obavestili o nameri vlasti da sruše Crkvu Sv. Ćirila i Metodija i da na njenom mestu podignu partizanski spomenik. Sinod, takođe, piše o progonu pravoslavnih vernika. Crkva je konačno i porušena u jesen 1963. Urađeno je to u sklopu proslave dvadesetogodišnjice Titovog dolaska na Vis. Materijal od porušene crkve ugrađen je u gradsko šetalište, a dobar deo je otišao i na izgradnju Spomenika narodnooslobodilačkoj borbi. Pravoslavni Višani rasejali su se po Srbiji i svetu, a najpoznatiji među njima je bio pravoslavni sveštenik Antonije Pinčetić – Ante, koji je preminuo u srcu Šumadije, u Aranđelovcu.