“Kad su Sremci krenuli sa te Fruške gore pa odoše za Bosnu tamo da se bore. Kad su stigli do Bosne, do te reke Save, ugledaše Majevicu, brda joj se plave!” Pesma posvećena prvom prelasku partizana iz Srema u Bosnu u noći između 4. i 5. novembra 1942. kod semberijskog sela Brodac, još uvek se može čuti kada se neki Sremac osokoljen šljivovicom osmeli da je zapeva uz tamburaše u kafani. Jer, uspomena na partizane je i dalje prisutna.

Po Sremu, u kome je u Vojvodini partizanski pokret bio naročito jak, rasuti su spomenici, table, groblja i druga obeležja posvećena palim borcima NOB-a i žrtvama fašizma.

Iz malih partizanskih odreda, stvorenih prvih ustaničkih dana 1941, u Sremu su do leta 1942. izrasla tri snažna odreda, Fruškogorski, Podunavski, Posavski, i Bosutska partizanska četa – ukupno oko 1000 dobro naoružanih boraca. Oni su najpre napadali na manje grupe neprijateljskih vojnika, da bi se što brže snabdeli oružjem, municijom i opremom, a zatim su napadali i neprijateljske posade, kolone i transporte, izvodili diverzije na železničkim, drumskim i vodenim komunikacijama. Iz više od 40 mesta sa područja Fruške gore, donjeg Srema i Bosutskih šuma proterane su ili uništene okupatorsko-kvislinške posade i oslobođena znatna teritorija.

U Bačkoj i Banatu ima dosta spomenika žrtvama fašističkih zločina: Racije mađarskih okupatora u Novom Sadu i Šajkaškoj oblasti u Bačkoj kao zločina nad Srbima i Jevrejima od strane nacista u Banatu. Ali nema mnogo spomenika partizanima. Jer njih, partizana, najviše je bilo u Sremu.

Sa druge strane, u Banatu i Bačkoj je bilo i više osvete po dolasku jedinica NOP-a i Crvene armije 1944. nego u Sremu, koji je bio u sastavu NDH. Zato su i proteklih 20 godina u nekadašnjim mađarskim i nemačkim okupacionim zonama nikli spomenici nevinim žrtvama osvete oslobodilaca – od onih u većinski mađarskim mestima Bačke do obeležja na mestima logora za nemačke civile u Bačkom Jarku, Gakovu, Knićaninu… U Sremu masovnih osveta nad Hrvatima (kao slovenskom, konstitutivnom narodu Jugoslavije) nije bilo, pa nema ni takvih spomenika.

Odnos prema spomenicima iz vremena NOB-a zavisi isključivo od odnosa samih meštana prema sopstvenim precima koji su pali za slobodu ili su bili žrtve fašističkih egzekucija.

Ne postoji nekakva jedinstvena ideološka matrica niti neki “tajni nalog” po kome su neki spomenici zapušteni a neki nisu, a postoje razlike od mesta do mesta. Prema stanju partizanskih spomenika, oni se mogu podeliti u tri kategorije.

ZAPUŠTENI

Ovo je najveća grupa. Među njima ima spomenika od potpuno zapuštenih (često i oštećenih), do onih na kojima se uhvatila mahovina a ispred njih stoji truo venac koji su predstavnici SUBNOR-a tu ostavili prilikom poslednjeg obeležavanja godišnjice oslobođenja sela. Na takve sam spomenike naišao u Čereviću, Suseku, Neštinu, Ogaru, Kupinovu, Viziću, Erdeviku i još nekim selima…

Na spomeniku Đuri Kišu u Šidu, u parku u centru, gde su biste nekoliko partizanskih boraca iz ovog kraja, oči Đuri Kišu su obojene u sablasno plavo. U Karlovčiću se spomenik meštanima poginulim u NOB-u i stradalim od fašista nalazi ispred nove zgrade Osnovne škole koja nosi ime narodnog heroja Dušana Jerkovića Uče. Spomenik je toliko zapušten da je iz njega počelo da raste drvo!

U delu Pećinaca koji se zove Suvača, gde je 1944. streljano i spaljeno 15 meštana, nalazi se spomen-obeležje koje je osmislio slikar Slobodan Jeremić Jeremija. Slova na spomeniku su prekrivena mahovinom i jedva se vidi šta se ovde dogodilo i koja su imena meštana stradalih jezivom smrću.

DOBRO ODRŽAVANI

Nalaze se u malobrojnim naseljima, i pružaju nadu da ukoliko čelnici vode računa o uređenju svog sela, partizanski spomenici mogu da izgledaju kao oni u Istri, na primer. Najbolji primer za to je selo Belegiš na obali Dunava u opštini Stara Pazova.

Veliki spomenik (8,15 x 5 metara) posvećen meštanima Belegiša koji su stradali u Drugom svetskom ratu nedavno je obnovljen. Na prednjem delu osnove spomenika se nalazi bronzani reljef sa predstavom streljanja žrtava, a sa zadnje je spomen-ploča u bronzi sa imenima stradalih.

Na vrhu spomenika je bronzana figura mladića sa puškom u uzdignutoj ruci visoka 3 metra. Spomenik je rad vajara Svetislava Lukića, a podigli su ga meštani sela 1956.

Slično kao u Belegišu, oko kružnog toka u centru sela Vojka u istoj opštini nalzi se park i u njemu spomenik borcima NOB-a: bronzana figura borca i visokog zida na kome su bronzani reljefi i ploča sa imenima stradalih meštana. Do skulpture je zid sa simboličnim prikazom narodnooslobodilačke borbe i revolucije. Na mermernoj ploči su imena 294 pala borca i 30 žrtava fašističkog terora. Spomenik je rad vajara Svetislava Lukića (kao i u Belegišu), a podignut je 1961. godine.

U Donjem Tovarniku u opštini Pećinci svakog 20. avgusta obeležava se dan kada su 1942. ustaše uhapsile i u logore odvele 115 Tovarničana od 16 do 50 godina. Prebijali su ih i mučili u mitrovačkoj kaznionici. Većina Tovarničana je potom puštena kućama, ali 35 muškaraca nije preživelo rat i za njih se pretpostavlja da su streljani u Sremskoj Mitrovici ili su stradali u logoru Jasenovac. U znak sećanja na žrtve fašističkog terora, na spomen-obeležje u Donjem Tovarniku svake godine položi venac i Milan Stanimirović, koji je imao 10 godina kada su ustaše odvele njegovog oca. Spomenik se nalazi u malom parku u centru, zapravo u pravoj cvetnoj bašti kakva se retko viđa.

U selu Krnješevci preko puta crkve nalazi se lepo održavan spomenik, delo je vajara Jana Stupavskog iz Stare Pazove, a podignut je 1982. Posvećen je meštanima poginulim u Drugom svetskom ratu. U borbama za oslobođenje zemlje od fašizma tada su poginula 23 borca iz ovog mesta. Napravljen je od betona. Ima dvojnu simboliku: jedan deo predstavlja otkos, tj. poginule borce, a drugi deo revoluciju koji stremi visinama i boljem sutra.

U parku u centru Beočina, nedaleko od čuvenog Špicerovog dvorca, nalazi se lepo održavan spomen-kompleks posvećen palim borcima NOB-a. Uz njega je dodata i tabla sa imenima meštana poginulih u ratovima devedesetih (onim koje Srbija “nije vodila”), kao i žrtvama NATO bombardovanja 1999, što je čest slučaj u mnogim mestima u Vojvodini.

SPOMENICI NA KOJIMA JE INTERVENISANO

Na inače loše održavanom spomeniku borcima NOB-a u centru Ašanje, neko se dosetio da izbriše zvezdu petokraku i preko nje ureže krst sa vencem od lišća oko njega. Moguće je da su meštani Ašanje u proteklih 30 godina postali veliki vernici, ali je sasvim sigurno da su njihovi preci u Drugom svetskom ratu ginuli pod nekim drugim obeležjem.

Slično je i u selu Kisač u Bačkoj, naseljenom većinski slovačkim življem gde su lokalne demokratske vlasti nakon 2000. sa vrha partizanskog spomenika uklonile zvezdu, pa on sad izgleda kao neki bezglavi stub, ofarban u “slovačko plavo”.

Najbizarniji slučaj “intervencije” na nekom spomeniku dogodio se u selu Sremski Mihaljevci u opštini Pećinci.

Još uvek nepoznati počinioci ukrali su 2016. bronzanu skulpturu borca u prirodnoj veličini, što je verovatno “najmasivnija” krađa nekog spomenika kod nas. A ono što je postavljeno na postament umesto nje – da nije smešno, bilo bi tužno. Naime, neko se dosetio da bi na mestu na kojem je do pre sedam godina ponosno stajala skulptura partizana – savršeno “legao” kip od gipsa koji predstavlja dečaka sa ribom. Podsetimo da je svaki od tih spomenika i svojevrsno umetničko delo i da pored umetničke ima i nemerljivu kulturnu i istorijsku vrednost jer podseća na zločine okupatora i velika stradanja naroda.

Pre nekoliko nedelja mediji su pisali o zapuštenom i devastiranom partizanskom groblju u Mostaru. Osim u Istri i Sloveniji, i u svim ostalim jugoslovenskim republikama prema spomenicima iz vremena NOB-a ponašaju se kao u Mostaru.

U svojim biciklističkim avanturama širom Vojvodine video sam mnoge zapuštene nemačke crkve, nemačka i jevrejska groblja zarasla u korov i žbunje. To su tužni prizori, ali nekako mogu se razumeti s obzirom da Nemaca i Jevreja u tim mestima gotovo da i nema više, a oni koji sada tu žive nemaju izgrađen odnos prema tuđim svetinjama. Imaju li prema svojima?