Sve nuklearne priče počinju slično, ali se svaka završava na svoj način. Prvo naučnik piše pismo vlastima. Potom se neki visoki zvaničnik izvršne vlasti, možda neko blizak stvarnom centru moći ili možda i moć sama, zagreje za ideju. On proučava brojke, akcije, troškove i raspoložive potencijale, i onda u forumu najužih državnih rukovodilaca lansira ideju o izgradnji nuklearnog postrojenja koje će rešiti sve probleme sa nedostajućim megavatima, misleći, naravno, na onu drugu, vojnu svrhu poduhvata.

To pokreće lančanu reakciju koja se odvija sasvim paralelno od postojećih struktura – izvan univerziteta i državnih ustanova, osnivaju se nove institucije sa odvojenim budžetima, posebnim merama i specijalnim komisijama koje poduhvatom upravljaju umesto upravnih ili parlamentarnih odbora. Naučnika pozivaju da okupi “naučni arsenal”. Bira se tajna lokacija, najčešće blizu vode – zgodno, udaljeno mesto koje je neko zapazio u lovu – podiže se ograda, barake za fizičare, stižu oprema i biblioteka.

Meštani iz obližnjih sela ne mogu da ne primete vojne i teretne kamione koji noću prevoze čudne tovare lokalnim putevima, grupe naučnika koji šetaju po obali i zaneseno mašu rukama ili dozimetre koji niču po okolnim njivama. Lokalci sa strahom govore o eksperimentima “tamo”, obilaze bodljikavu žicu i beže kad ugledaju stražare, pojedinci pišu protestna pisma koja niko ne objavljuje, drugi odmahuju glavom, treći prodaju imanje i odlaze, a kakav preduzimljiv meštanin nedaleko od novog instituta otvara kafanu. Ako je duhovit, daće joj ime “Hirošima”. Jer svi, naravno, znaju kakva je svrha tajnog postrojenja.

Vinča je primer ambicioznog nuklearnog poduhvata u maloj zemlji. Slični programi pokrenuti su u mnogim državama nakon Drugog svetskog rata, sa manje ili više inostrane podrške i sa manje ili više uspeha. Vinča je nastala u socijalističkoj Jugoslaviji, u najvećoj državi Južnih Slovena na Balkanu koja je postojala tokom 20. veka i potom nestala u ognju građanskih ratova. Istorija je htela da Vinča, kao paradigma zemlje koja ju je odgajila, podeli njenu sudbinu – da nastane, naglo se razvije, naraste tako da bude svetski prepoznatljiva i potom, počne da se raspada.

JUGOSLOVENSKI PODUHVAT

Sticaj okolnosti je hteo i da Jugoslavija bude jedna od retkih evropskih država koja tokom Hladnog rata nije suštinski pripadala nijednom od dva velika nuklearna bloka, ni istočnom, sovjetskom, ni zapadnom, NATO bloku, što je i nuklearni program u Vinči činilo po mnogo čemu autohtonim, može se reći – jugoslovenskim.

U drugim publikacijama objavio sam i čini mi se, podrobno dokazao, tezu da je “fizika u Srbiji nastala kao jugoslovenski proizvod”. Uz sticanje moderne državnosti, Srbija je kao kneževina, a potom kao kraljevina, u 19. veku značajno ulagala u razvoj društvenih i humanističkih nauka, dok su, uprkos uspehu srpskih naučnika u emigraciji, fizika i srodne discipline bile gotovo nerazvijene sve do Drugog svetskog rata. Sa rađanjem SFRJ, jugoslovenske socijalističke zajednice, čiji je Srbija pola veka bila deo, međutim, dolazi do eksplozivnog razvoja ovih nauka, a u središtu tog procesa bila je, neizbežno, Vinča.

Mada je posle Černobilja gotovo izumrla, kao što ćemo videti u narednim poglavljima, domaća nuklearna fizika je tokom 20. veka bila matica iz koje su se razdvojili tokovi praktično svih danas uspešnih oblasti istraživanja u fizici, a moglo bi se tvrditi i uopšte u prirodnim naukama, koje u 21. veku dominiraju naučnim sektorom u Srbiji i na Balkanu. No, sama Vinča, podeljenja, potresana aferama i zapuštena, bleda je senka nekada svetski slavnog nuklearnog instituta, jednog od simbola moći nekadašnje SFRJ.

Danas Vinča malo koga može i da uznemiri – nedavno, uz jednu od godišnjica, Institut za nuklearne nauke “Vinča” dospeo je u udarne vesti zbog “curenja” iz jednog od svoja dva ugašena reaktora. Međutim, vest je prošla neuverljivo i trajala jedva nekoliko dana, taman toliko da Vinči pokvari rođendansko slavlje, da bi brzo bila zaboravljena. Dramatično upozorenje da nešto “curi” iz reaktora u Vinči, naime, sveže je koliko i vest da se raspada socijalistička Jugoslavija.

INSTITUT

Vinča je nastala odlukom u samom srcu jugoslovenske posleratne moći. Bila je to odluka lidera socijalističke Jugoslavije, Josipa Broza Tita, da se u selu Vinča, na Dunavu, kod Beograda, u zimu 1947/8. godine osnuje institut za nuklearna istraživanja. Ova ustanova osnovana je kao savezna, svejugoslovenska institucija za istraživanja atomskog jezgra .

“U cilju naučno-istraživačkog rada iz oblasti fizike, osnovan je pri Predsedništvu Savezne vlade Institut za fiziku kao samostalna ustanova sa sedištem u Beogradu”, glasi vest koju donosi dnevni list “Politika” u subotnjem izdanju od 24. januara 1948. godine. Vest nije privukla veliku pažnju, što se i htelo, ali danas svedoči kakav je poseban položaj ova, novouspostavljena ustanova imala u tadašnjoj Jugoslaviji. To je značilo i da ima poseban, vrlo jedinstven budžet.

Javnom obaveštenju, naime, prethodi Uredba Vlade FNRJ sa pet članova, od 10. januara iste godine, koju je svojeručno potpisao predsednik Vlade FNRJ i maršal Jugoslavije, Josip Broz Tito. Uredba predviđa da upravo on odredi direktora, posebne propise rada i organizacije, kao i da novi Institut ima “poseban predračun prihoda i rashoda koji ulazi u sastav prihoda i rashoda predsedništva Vlade FNRJ”.

Nova ustanova je u prve dve godine nosila ime Institut za fiziku, potom od 1950. prekrasan naziv Institut za ispitivanje strukture materije, da bi od 1953. dobila partijsko ime Institut za nuklearne nauke “Boris Kidrič”. Sa društvenim promenama devedesetih godina, počev od 1992. godine, ime instituta se menja u Institut za nuklearne nauke “Vinča” .

Institutom će, u godinama nakon osnivanja, upravljati SKNE, Savezna komisija za nuklearnu energiju, koja se starala o finansijama, planovima i širenju mreže podrške – vezi sa privredom i vojskom, večernjim obukama i radiološkoj zaštiti civila, jačanju fizike na univerzitetu, pokretanju posebnih smerova nuklearne tehnike, pa čak i osnivanju Matematičke gimnazije i drugih škola za obuku talenata. Predsednik SKNE bio je jedan od pet najuticajnijih političara Jugoslavije, šef tajne službe i u to vreme lični prijatelj i najbliži saradnik Josipa Broza, Aleksandar Ranković, a njenom će se sudbinom, uz njega i Tita, neprekidno baviti najviši partijski rukovodioci Jugoslavije.

Pojedini autori smatraju da je Vinča nastala jer je Jugoslavija u dva navrata razvijala nuklearno oružje – prvi put, od 1948. do početka šezdesetih i potom, drugi put, od 1974. do sredine osamdesetih godina. Dostupni dokumenti, intervjui i memoari zaista ukazuju na pojačanu aktivnost Vinče u ovim periodima. Jugoslavija je imala i rudnik uranijuma u Kalni na Staroj Planini, ali nikada, međutim, nije otvorila nijedno postrojenje za preradu goriva, niti je ozbiljnije prekršila antinuklearne sporazume sa IAEA.

Vinča je, zapravo, bila velika i brižljivo građena – iluzija. Kad se uzme u obzir pionirski nivo znanja u domaćoj fizici tog doba, kao i spoljne okolnosti, verovatno je jugoslovensko rukovodstvo isprva maštalo o bombi, ali je ipak čekalo bolji trenutak za njenu gradnju, pokušavajući da – dok vreme ne dođe – u Vinči pripremi teren i ne žaleći sredstva, unapredi domaću nauku (u čemu se, dugoročno posmatrano, zaista uspelo).

U međuvremenu, u vrlo teškim trenucima za jugoslovensku zajednicu, Vinča je najednom i bez bombe počela da daje plodove. U prestravljenom svetu Hladnog rata, iluzija o mogućoj jugoslovenskoj bombi Titu i njegovim mladim saradnicima počela je odlično da služi kao nuklearni deo uloga u pregovorima kako sa velikim silama, tako i sa prijateljima iz nesvrstanog sveta. Tako je vremenom Vinča postala “tajni nuklearni projekat” koji je jugoslovenska vojska čuvala na “mrtvoj straži”, a koji je istovremeno posetio najveći broj stranih državnika i vojnih komandanata iz svih krajeva sveta.

OSNIVAČ

Ključna naučna figura u nuklearnom poduhvatu socijalističke Jugoslavije je fiziko-hemičar Pavle Savić (1909-1994), jedan od najznačajnijih naučnika jugoslovenske ere i suštinski, osnivač Vinče. Kao jedan od najboljih studenata Filozofskog fakulteta pre rata, Pavle Savić je upućen u Pariz da izučava radijacionu hemiju. U Parizu se 1938. godine obreo u Institutu za radijum gde je neposredno sarađivao sa Irenom Žolio Kiri.

Ovde je izučavao radioaktivne proizvode koji nastaju kad se uranijum bombarduje neutronima, što će, kao što smo videli u priči o Oto Hanu, uoči projekta “Menhetn”, dovesti do otkrića fisije. Komunista od studentskih dana, uporedo sa istraživanjima, Savić je bio i pre rata aktivan u Komunističkoj partiji Jugoslavije. Sa početkom rata, Savić se vraća u Beograd, a potom se pridružuje partizanima, gde deo rata provodi u Vrhovnom štabu. Kao lični Titov prijatelj, Savić održava štapske radio-uređaje i sledi put narodnooslobodilačke vojske. Tokom rata, gubi svaki kontakt sa naučnicima, potpuno nesvestan daljeg dramatičnog razvoja nuklearne fizike.

“Može li se isposlovati nešto u vojne svrhe od te tvoje fizike?”, pitali su ga drugi komunisti u štabu, na šta on nehajno odgovora da su njegovi ogledi takve prirode da se ne mogu iskoristiti ni za kakvo oružje. Međutim, nakon oslobođenja, Pavle Savić sa ogromnim iznenađenjem shvata da je upravo njegovo istraživanje u Parizu u međuvremenu dovelo da detonacije najstrašnijeg do tada napravljenog oružja – bombe bačene u Hirošimi (za koju će se zanimati do kraja života i otići u posetu ovom japanskom gradu). U međuvremenu, Josip Broz ga upućuje u Moskvu gde sarađuje sa jednim od najvećih sovjetskih fizičara, Pjotrom Kapicom.

U zabeleženom kazivanju o osnivanju Vinče, sam Pavle Savić kaže: “Godine 1946. Tito je dolazio u Moskvu, kada smo se i videli. Dođe Tito na Institut, pa ga Kapica zamoli za fotografiju sa potpisom (s tom fotografijom je kasnije išao u internaciju). Dok je Tito obilazio Institut, kaže mi: ‘Dođi ti u zemlju da gradimo naš institut’. Tom prilikom je pala odluka o tome”. Savić se naredne godine zaista vratio u Beograd i već od leta 1947. godine, isprva sasvim sam i bez zvanične odluke o osnivanju, počeo izgradnju objekata na obali Dunava.

“Pri određivanju lokacije u selu Vinči, vođeno je računa da on ne treba da bude u neposrednoj blizini grada zbog toga što se od samog početka u njemu predviđao rad sa većim radioaktivnostima”, beleži Slobodan Nakićenović koji će na mestu direktora od 1949. naslediti Pavla Savića. “Tokom 13 godina rada Instituta može se reći da je izbor lokacije opravdan, izuzimajući izvesne teškoće u vezi sa saobraćajem u zimskom periodu” .

U Vinči se okuplja prva grupa istraživača. Entuzijazam unutar kompleksa koji čuva Jugoslovenska narodna armija je ogroman. Naučnici ovde rade, borave i spavaju u novoizgrađenim objektima. Milorad Mlađenović razvija fiziku, a Pavlu Saviću u nabavci literature iz inostranstva pomaže član Vojne misije u Nemačkoj i potonji univerzitetski profesor fizike Aleksandar Milojević (on će potom 1961. osnovati novi republički Institut za fiziku u Beogradu kao univerzitetsku instutuciju na kojoj će se izučavati sve oblasti fizike osim nuklearne, a koja će u 21. veku postati vodeća naučna ustanova u Srbiji).

No, uz Pavla Savića, ključnu ulogu u ovoj ranoj fazi razvoja Vinče ima holandski fizičar Rober Valen koji u Vinču dolazi u avgustu 1948. godine.

FRANCUSKA VEZA

U Parizu je još 1909. godine osnovan Institut za radijum koji će u godinama pred rat biti globalno značajan istraživački centar, ali i mesto gde su okupljali i školovali brojni levičari među naučnicima. Ova institucija je, posredstvom Pavla Savića, predstavljala uzor i za stvaranje jugoslovenskog instituta.

Nakon što je Marija Kiri sa suprugom Pjerom Kirijem i Anrijem Bakelerom 1903. godine dobila Nobelovu nagradu, Univerzitet u Parizu i Paster institut prave novu instituciju u kojoj se istovremeno izučava radioaktivnost i njena primena u medicini. Ova će ustanova 1970. godine spojiti sa Fondacijom Kiri, da bi se razvila u prestižni centar za lečenje raka. Model uporednog razvoja medicine i fizičkih istraživanja ove ustanove reflektovaće se i u organizaciji i strukturi Instituta Vinča, gde medicinska i biološka istraživanja predvođena Dušanom Kanazirom počinju već 1949. godine.

Dotle u Beogradu, fizika je pre Drugog svetskog rata u povoju. Prva prava fizička istraživanja pokreće profesor Univerziteta Dragoljub Jovanović, koji je svoju naučnu karijeru upravo započeo na Institutu za radijum. Njegova istraživanja, kojim se bave i njegovi saradnici koji predaju kako na Odseku za fiziku Filozofskog fakulteta, tako i na medicini, u oblastima su izučavanja radioaktivnosti. Zato Jovanović i svog talentovanog studenta, Pavla Savića, upućuje na Institut za radijum. On će se u Parizu uključiti u svetske istraživačke tokove, ali istovremeno održavati i veze sa francuskim levičarima.

Tako će sa ovog Instituta iz Pariza u Vinču doći i Savićev saradnik iz Holandije, Robert Valen. On je fizičar koji će osmisliti prve laboratorije, izabrati instrumentaciju, pokrenuti prva merenja i postaviti prve istraživačke zadatke. Nakon boravka u Jugoslaviji i pokretanja Vinče, Valen će se sredinom pedesetih vratiti na Institut za radijum. Institut u Vinči koji su Savić i Valen pokrenuli zapravo je bio zamišljen kao Institut za radijum, ali će on na kraju biti čak deset puta veći od onog što su njegovi osnivači planirali.