Ako vas put nanese u neko od predstavništava španskih zvaničnih institucija u Beogradu, velika je mogućnost da ćete u čekaonici, na nekom od pultova, uočiti stalak sa nanizanim crvenkasto-belim brošurama. Ako vas bar malo zanima istorija Beograda, ne oklevajte, poslužite se. Reč je o Sefardskoj mapi Beograda koju je objavio Institut “Servantes” u Beogradu i koja u sebi krije glavne tačke istorijskog, umetničkog, kulturnog i jezičkog nasleđa ove jevrejske zajednice.

Ona je prvenstveno rezultat višegodišnjeg rada nekadašnjeg direktora beogradskog Instituta “Servantes” Enrikea Kamaća Garsije, koji je u penziju otišao 2019. godine upravo iz Beograda. Pre beogradskog centra vodio je neke od najvažnijih centara poput njujorškog i pariskog, ali je neumorno ponavljao, onako iskreno, bez potrebe da se bilo kome dodvorava, kako može jedino čovek na poslednjem mandatu pred odlazak u penziju, da je najlepše dane proveo u Beogradu. Upravo se u tom svetlu i njegov rad na Sefardskoj mapi može posmatrati – kao poklon Beogradu zbog lepih dana koje je u njemu proveo.

Mapa koju je sedamdesetogodišnji Enrike inicirao sa dečačkim entuzijazmom i neverovatnom energijom, prezentovana je prošle nedelje u prostorijama Instituta “Servantes” u saradnji sa Jevrejskom opštinom Beograd. Na njoj je označena ruta dužine četiri i po kilometara sa dvadeset i osam lokacija, od Instituta “Servantes” do obale Dunava kod spomenika posvećenog Holokaustu “Menora u plamenu” Nandora Glida. Na njoj su, između ostalog, i sinagoga Bet Izrael izgrađena 1907. a uništena za vreme Drugog svetskog rata (danas Galerija fresaka), ritualno kupatilo gde su se nalazile mikve, uništeno 1939. (Solunska 11), sefardska prodavnica Soko u kojoj su se početkom 20. veka prodavali hleb i mlečni proizvodi (Cara Dušana 32), Robni magazin, nekada prva robna kuća u Beogradu, izgrađena 1907, čiji su arhitekta i vlasnik bili Sefardi (Kralja Petra 16), kuće uglednih sefardskih porodica i drugi tragovi Sefarda u Beogradu. Na mapi je i osam tačaka izvan rute od interesa za sefardsku zajednicu, kao što su logor Staro sajmište, Jevrejsko groblje otvoreno 1890. kao sefardsko groblje, Spomenik Internacionalnim brigadama i dr.

Ivana Jovanović Arsić iz Instituta “Servantes” i koordinator projekta kaže za “Vreme” da je Sefardska ruta deo šireg, globalnog projekta kulturno-turističkih ruta koje realizuju instituti “Servantes” širom sveta, praveći sponu između španske i hispanoameričke istorije i kulture sa lokalnom sredinom. Mapiranje sefardskog nasleđa u Beogradu, objašnjava Ivana Jovanović Arsić, nastalo je kao plod višegodišnjeg istraživačkog rada, a elektronska verzija, koja je još uvek u izradi, sadržaće dodatne tekstualne i audiovizuelne materijale kako bi se posetiocima pružila celovita slika ove jedinstvene baštine.

Kao što je poznato, Ediktom iz Alhambre koji su 1492. potpisali Isabela od Kastilje i Fernando od Aragona, svi Jevreji koji nisu hteli da prime katoličanstvo proterani su iz tadašnje Španije i nastanili su se jednim delom u Severnoj Africi, dok su drugi otišli u pravcu Italije i Osmanskog carstva. Tako su došli i u Beograd, nakon njegovog pada u osmanske ruke 1521. godine. Tu su osnovali svoju zajednicu oko koje su gradili svoje živote kroz vekove negujući svoje navike, običaje i ladino jezik koji su poneli iz Španije.

Nakon što su Austrijanci zauzeli Beograd 1718. godine, nastupili su za Jevreje Sefarde (Sefarad – Iberijsko poluostrvo na hebrejskom) ne tako svetli dani, a neki su se tada i odselili. Sa Austrijancima su u Beograd došli Jevreji Aškenazi iz Srednje Evrope koji su bili dobro upoznati sa načinom funkcionisanja Habzburške monarhije. Govorili su jidiš, dijalekat nemačkog jezika, i imali su dobre odnose sa Austrijancima, što je Sefarde stavilo u podređen položaj u odnosu na Aškenaze.

S povratkom Beograda u granice Osmanskog carstva 1739. godine, sefardska zajednica nastavlja da se razvija, a Berlinski kongres i Ustav Srbije iz 1888. konačno će ukinuti do tada neravnopravan položaj Jevreja, čime će, između ostalog, steći pravo da se bave svim zanimanjima.

Do tada su Sefardi u Beogradu naseljavali pretežno deo oko dunavske padine na Jaliji (turski: obala), ali s vremenom su, naročito nakon Prvog svetskog rata, počeli da naseljavaju gornje delove Dorćola prema Knez Mihailovoj ulici. Do Drugog svetskog rata Sefardi su činili najveći deo jevrejske zajednice u Beogradu, a ladino je preovladavao kao jezik beogradskih Jevreja. Jevrejsku četvrt na Dorćolu činile su Jevrejska i Solunska ulica, zajedno sa sporednim ulicama.

Odlazim na kafu kod Jozefa Baruhovića Juskija, Sefarda po ocu i majci koji živi u Ulici cara Uroša na Dorćolu. Javljam mu se da sam ispred zgrade. Kaže mi da se popnem i uđem u stan, ostaviće mi odškrinuta vrata. On će mi se, kaže, pridružiti čim nešto završi. Ulazim u salonski stan čiji ambijent čoveka vraća u davno iščezli Beograd. Dok se sa laptopa čuje emisija na ladino jeziku, kroz širom otvorene prozore ulazi proleće sa Kalemegdana koje životom ispunjava celu prostoriju. Nakon što sam iz stolice pogledom pregledao slike, predmete i stari sat na zidu, pažnju mi privlači ladino sa laptopa. Ne slušam sadržaj već se zanimam razlikama sa savremenim španskim. Razlikama koje nisu toliko značajne da bi se ladino mogao nazvati drugim jezikom. Po ne znam koji put zaključujem da to nije drugi jezik, već španski iz 15. veka. Za filologe i istraživače, razmišljam, dar s neba. Jezik koji se kao u nekoj kapsuli, uz određene uticaje lokalnih jezika, konzervirao u vremenu.

Ubrzo mi se pridružuje osamdesetdevetogodišnji domaćin koji mi govori kako su se njegovi preci, kada su proterani iz Španije, nastanili prvo u Italiji a kasnije, u vreme Napoleona, prešli u Sarajevo. Njegovi roditelji su između sebe još uvek govorili ladino, koji on takođe govori, ali su se naredne generacije sve više služile lokalnim jezicima.

Govori mi o svom detinjstvu u Sarajevu na obali Miljacke i snalažljivosti starije sestre njegove majke zahvaljujući kojoj su izbegli sigurnu smrt tokom Drugog svetskog rata. Uspeli su da podmite domobranske oficire i dokopaju se Mostara, gde su bili Italijani, manje zainteresovani da naude Jevrejima od svojih saveznika Nemaca. Nakon rata, tvrdi Baruhović, ukupna jevrejska zajednica u Sarajevu, koja je pre rata brojala desetak hiljada ljudi, svela se na oko hiljadu duša.

Pažljivo slušam i proživljavam svaku Baruhovićevu reč jer ih izgovara veoma ubedljivo, sa emotivnim nabojem, kao da se sve to o čemu govori zbilo ne tako davno. Navire mi lepa porodična priča koja živi u porodičnom sećanju o mojoj baki Pilar, koju odlučujem da ispričam sagovorniku.

Baka je iz jednog aragonskog sela krajem četrdesetih godina došla u Jugoslaviju za mojim dedom jugoslovenskim interbrigadistom, sa svega par stvari i mojom tada trogodišnjom majkom, i nastanila se u Beogradu. Tokom jednog njenog putovanja u Sarajevo, pedesetih godina prošlog veka, na Baščaršiji je čula čoveka ispred jedne zanatske radnje kako sa jednim članom svoje porodice govori ladino jezikom. Obratila mu se na španskom. Sefardski zanatlija poticao je iz aragonskog gradića Daroka, koji se nalazi na svega pedesetak kilometara od bakinog sela Asuara. Morao je to biti emotivan susret među sarajevskim brdima dvoje svojevrsnih zemljaka odakle svako iz svog razloga nije mogao da se vrati u zemlju porekla. Zanatlija je baki pokazao veliki metalni ključ svoje porodične kuće u Španiji koji se, kao i kod toliko drugih sefardskih porodica, vekovima prenosio s kolena na koleno, simbolišući nadu da bi se jednog dana mogli vratiti u zemlju odakle su potekli. Baka je u Jugoslaviji do kraja sedamdesetih godina prošlog veka i uspostavljanja diplomatskih odnosa između Jugoslavije i Španije živela bez pasoša svoje zemlje.

Današnja demokratska Španija, želeći da vrati dug sunarodnicima koji su morali da napuste Španiju pre petsto godina, donela je 2015. zakon prema kome su Sefardi stekli pravo na špansko državljanstvo. Na svečanom događaju koji je tim povodom organizovan u Kraljevskoj palati, španski kralj Filip VI rekao je: “Danas je dan kojim se ispisuje nova stranica istorije”, budući da se ovim zakonom “formalno vraća u telo nacije jedna od njegovih grana koja je na tužan način od njega nekada odvojena”. Monarh je zahvalio Sefardima zbog toga što su sačuvali jezik koji su govorili u vreme njihovog progona 1492. godine, kao i običaje. “Nedostajali ste nam”, rekao je tom prilikom Filip VI.

Holokaust u najvećoj meri, ali i njihova postepena asimilacija, učinili su da se danas nažalost više ne može govoriti o postojanju sefardske zajednice u Beogradu. U tom kontekstu se na poleđini Sefardske mape, između ostalog, navodi: “Institut ‘Servantes’ u Beogradu sastavio je ovu mapu, kao i prateću veb-stranicu, kako bi se sačuvalo sećanje na njih na osnovu tragova koje su ostavili širom grada.” Ovaj projekat koji u sebi nosi nemerljivu vrednost za očuvanje sećanja na ovu iščezlu zajednicu, predstavlja ujedno značajan doprinos turističkoj ponudi Beograda.

Enrike Kamaćo Garsija nije dočekao prezentaciju svoje Sefardske mape. Beskrajno društven kakav je bio, sredinom decembra 2020. u Madridu zarazio se korona virusom. Umro je 26. decembra. Narednog jutra cela Španija slavila je prve kontingente vakcina protiv korona virusa koji su stigli u zemlju. Svi portali, televizije i novine govorili su samo o tome, šireći do tada retko viđen talas optimizma. Bio je to verovatno prvi put da je Enrikeova ljubav prema životu negde zakasnila.