Ima neka tajna u privlačnosti atlasa, mapa i karata. Može se samo nagađati da li je njihova privlačnost bila veća u vremenima kada su ozbiljni istraživači i još ozbiljniji geografi svet nastanjivali nepoznatim zemljama, nezamislivim čudovištima i izgubljenim rajevima, belim mrljama neispitanih teritorija – ili danas, kada belih mrlja više nema, kao ni Sretne Arabije (Arabia Felix) ili Nepoznate Južne Zemlje (Terra Incognita Australis). Crtanje mapa, uprkos tome, postaje sve zanimljiviji posao, ako se reč "zanimljivo" ovde može upotrebiti. Jer, u proteklih petnaestak godina upoznali smo se s fatalnom privlačnošću i krvavim ishodima njihovog crtanja, krojenja i prekrajanja po kabinetima i "na terenu". Mape na kojima deca danas uče geografiju – "našu" ili "svetsku", svejedno – nemaju nikakve veze s mapama po kojima su učili njihovi roditelji; u nešto široj perspektivi, dovoljno je uporediti mape sveta s početka i kraja dvadesetog veka da stvari postanu (ne)jasnije.

Otuda se na istorijske atlase može gledati kao na neku vrstu "zamrznutih" kadrova ljudske prošlosti ili, tačnije, onih njenih delova koje u nekom trenutku iz nekih razloga smatramo važnim. U tome, najčešće se gubi iz vida da je slika sveta koju istorijske mape nude – naša slika, a ne slika sveta ljudi koji su te "mape" nastanjivali, na njima se rađali, živeli i umirali – ili ih crtali.

SVET U BESKRAJNOM

Neke od najstarijih mapa gradova, predela i sveta potiču iz Mesopotamije, kasnije obuhvaćene Persijskim carstvom; nema dokaza da je Velikog kralja i njegove podanike prikazivanje sveta u obliku nama prepoznatljive mape zanimalo. Za Grke i, kasnije, Rimljane, kao tvorci prvih mapa sveta važili su Atlant (Atlas), Homer i Anaksimandar. Prvi pripada generaciji Titana koji su prethodili olimpskom panteonu. Homer je izgled sveta prikazao opisujući Ahilejev štit, proizvod božanskog kovača Hefesta. Tek Anaksimandar je, konačno, bio čovek i – u tome se slaže većina antičkih izvora – tvorac prve mape sveta. Po sačuvanim svedočanstvima, taj Milećanin, sugrađanin, mlađi savremenik i učenik "oca filozofije" Talesa smatrao je da Zemlja leži u sredini (svemira) zadržavajući položaj središta i ima oblik kugle… Pripisuju mu se otkrića ravnodnevice, obratnica, gnomona (kazaljke sunčevog sata) i nagiba ekliptike, čime je, po Pliniju, "otvorio vrata prirode". Što se mapa tiče, prvi je nacrtao ivicu Zemlje i mora, te načinio globus, tj. "prvi se usudio nacrtati svet na pločici". Po drugim objašnjenjima, Anaksimandar je smatrao da Zemlja ima oblik valjka čija visina iznosi trećinu prečnika, nalik je dobošu dakle: "oblik joj je zaobljen, zaokružen, sličan kamenu stupu". Čovečanstvo je naseljeno na gornjoj strani tog zemaljskog doboša.

Nikakav prikaz Anaksimandrove mape sveta iz prve polovine šestog veka stare ere nije sačuvan; njegov prvi naslednik u tom poslu bio je Hekatej, takođe iz Mileta. Današnja nagađanja o izgledu njihovih mapa oslanjaju se na jonsku tradiciju u kojoj su teoretičari nalik Anaksimandru kombinovali izveštaje pomoraca i trgovaca o udaljenim zemljama sa sopstvenom vizijom nužnog izgleda sveta, pri čemu je ondašnja grčka sklonost racionalnim i logičnim rešenjima dovodila do zanimljivih zaključaka. Da je, na primer, Zemlja oblika lopte jer je lopta savršeno geometrijsko telo; ili da se nalazi u centru Kosmosa jer – nema razloga da tamo ne bude. Anaksimandar je tako, nehotice, postao i tvorac teorije o nebeskim sferama po kojima se kreću zvezde i planete, teorije koja će se u astronomiji čvrsto držati sve do Kopernika, pa i posle njega. Za razliku od praktičnih pomorskih vodiča, prve mape sveta iskusni putnici nisu uzimali preterano ozbiljno u obzir, ako je suditi po Herodotovoj dobrodušnoj primedbi: "Moram da se smejem kad vidim kako su mnogi naučnici nacrtali Zemlju, a niko je nije razumno i opisao. Ovi je prikazuju kako oko nje teče Okean i da je okrugla kao krug, te da su po veličini Evropa i Azija jednake". Herodot je dobro znao da Evropa i Azija (u koju je spadala i cela Libija, tj. Afrika) nisu ni jednake po veličini niti simetrično raspoređene oko Sredozemnog mora. Simetrija je bila, prosto, neka vrsta racionalne potrebe – a na mapama sa Vavilonom, Delfima, Rimom, Jerusalimom ili nekim drugim središtem smeštenim u centar sveta opstala je sve do modernih vremena.

VODIČ ZA ljUBITELJE: Anaksimandrova mapa gornje površine Zemljinog doboša bila je prva u nizu sličnih. Otud se danas pretpostavlja da je svet na njoj prikazan u obliku kruga čiju ivicu čini reka Okean, a centralni deo zauzima Sredozemlje na čijim obalama žive ljudi – nalik žabama oko bare, po Platonovom slikovitom opisu. Što se tiče poštovanja Anaksimandra kao tvorca prve mape sveta, današnje procene govore o mogućnosti da je on zaista prvi orijentisao kartu u odnosu na strane sveta. Povlačenje uporednika koji je, polazeći od Heraklovih stubova (Gibraltarskog moreuza), presecao Sredozemno more prema istoku, moglo je biti direktna posledica posvedočenog Anaksimandrovog istraživanja gnomona i mesta pada njegove senke u vreme ravnodnevica: taj uporednik je u geografiji i danas poznat kao ravnodnevnički ili jonski ekvator.

Ovih dana (mada s godinom izdanja 2002) izašao je iz štampe Vodič kroz svet antike – Grčka, Rim, Persija. Autor Dragan Brujić nije ni istoričar ni kartograf – i to je, verovatno, ključno doprinelo da se Vodič uopšte pojavi. U svetu su slični atlasi, bez obzira na to koju vrstu podataka obrađuju – arheološki, istorijski, lokalizovani na određena geografska područja ili istorijske periode – gotovo bez izuzetka proizvod rada čitavih timova specijalista svake fele, podržanih autoritetom vodećih svetskih stručnjaka za oblast s jedne i, s druge strane, fondovima i ugledom vodećih izdavača (Time, Thames i Hudson, Penguin…) ili stručnih institucija. Kod nas, međutim, opšte istorijske atlase štampa samo Zavod za izdavanje udžbenika, dok specijalizovanih uopšte nema a pojedinačne mape – često dragocene u pogledu obima činjenica koje obrađuju, istorijske toponimske na primer – gotovo je nemoguće pronaći. Zato poduhvat Dragana Brujića – i izdavača, Professional Pen Co iz Beograda – utoliko pre zaslužuje pohvalu.

Vodič kroz svet antike drugi je od tri planirana istorijska atlasa – tačnije vodiča sa mapama i tekstualnim podsetnikom. Vremenski obuhvata period od egejskih kultura s početka drugog milenijuma stare do kraja četvrtog stoleća nove ere, od minojske i mikenske kulture do podele Rimskog carstva 395. godine nove ere. Naglasak je stavljen na tri velike sile antičkog sveta: nama bliske Grčku i Rim te, u pomenutim domaćim atlasima znatno manje obrađenu i srazmerno manje blisku, Persiju. Atlas čini 47 osnovnih i 36 pomoćnih mapa. "Pomoćnih" je uslovno rečeno, jer neke od tih mapa predstavljaju pregledne tematske celine – sve podele Rimskog carstva od 306. do 395. godine, na primer, dok druge, kao mapa Pilske kraljevine na jugozapadu Peloponeza iz XII veka stare ere, predstavljaju "vizuelizaciju" sjajne Čedvikove lingvističke analize geografskih naziva i toponima pronađenih na dešifrovanim tablicama Linearnog B pisma (analiza je ovdašnjim čitaocima dostupna u poodavno objavljenom i nedavno ponovo štampanom Mikenskom svetu Džona Čedvika).

MAPE IMAGINARNOG: Do pre jedva nešto više od stotinu godina ozbiljni naučnici smatrali su Trojanski rat poetskom – s akcentom na izmišljenom – tvorevinom vrhunske klase, bez obzira na to jesu li nekog pojedinačnog Homera smatrali za autora Ilijade ili zajedničko ime generacija nepoznatih aeda. Amaterizam Hajnriha Šlimana razbio je taj sistem uverenja, otvarajući znatno starije horizonte porekla i nastanka evropskih kultura i civilizacija. Mapu homerskog sveta Dragan Brujić nacrtao je s pažnjom ljubitelja i intelektualnim poštenjem koje zaslužuje poštovanje; budući da se slika "mračnog doba" (približno tri stoleća koja početke arhajske Grčke dele od propasti mikenske civilizacije, propasti koju neki istraživači direktno povezuju s Trojanskim ratom) u međuvremenu promenila, na isti onaj način na koji su rezultati ozbiljnih istraživanja većinu istoričara danas naveli da izbegavaju reč "mračni" u opisu evropskog srednjeg veka.

Na isti način pažnju mogu privući mape putovanja Argonauta u potrazi za Zlatnim runom ili Odisejevog desetogodišnjeg povratka na Itaku. Magična privlačnost putovanja i lutanja može se, dakle, mapirati. Tu nema mesta nezainteresovanom sleganju ramenima jer, ispostavilo se, već pomenute nepoznate zemlje i ostrva, izgubljena kraljevstva ili Starac sa planine koje su maštoviti kartografi ucrtavali u svoje opise sveta najstvarnije su uticali na ono što se danas naziva Doba otkrića sveta. U tom smislu može se reći da ga je Kolumbo okončao "otkrićem" Amerike, Vinlanda za koji su Vikinzi znali (i nastanjivali ga, a ne kolonizovali) bar pet vekova ranije. Isto važi za Kinu i Indiju, u koje su arapski brodovi i kineske džunke s putničkim apartmanima opremljenim kupatilima i spavaćim sobama sezonski plovile vekovima pre no što će sin venecijanskog trgovca Nikola Pola, Marko, otkriti neverovatna čudesa Središnjeg carstva a Fernan Mageljaoš dospeti na Ostrva začina.

Atlas je značajno obogaćen mapama do kojih se ovde relativno teško može doći: po ličnom izboru, svakako treba pomenuti mapu keltskog sveta – čije je jedno pleme zaslužno za istorijsko osnivanje Beograda; helenistički istok pre i posle Aleksandrovog (nepotpunog) osvajanja ekumene, ili mapu širenja hrišćanstva na Bliskom istoku, u Africi i Evropi. Što se tiče političkih karata tri velike civilizacije kojima je ova sveska Vodiča posvećena, na njih se može gledati s nekom vrstom spokojstva, jer – između ostalog – ilustruju ono čemu nas je lokalna politička geografija intenzivno učila poslednjih petnaestak godina, a što je Anaksimandar znao i među prvima saopštio: da svetovi u beskonačnom ne traju, nego se rađaju, žive i umiru.