Preispitivanje važećih saznanja i ocena u svetlu rezultata novih istraživanja je conditio sine qua non opstanka nauke, modus njenog funkcionisanja, bilo da je reč o istoriji ili nekoj drugoj naučnoj disciplini. U tom smislu, promena, revizija je očekivani, željeni ishod, opipljivi dokaz naučnog napretka. No, kada je reč o pojavi istorijskog revizionizma ili pseudorevizionizma – kako ga neki autori nazivaju – na delu nije pluralnost pristupa i tumačenja, već potpuno "novo" čitanje i pisanje istorije, sa malo ili nimalo uvažavanja za činjenice koje se, jednostavno, guraju u stranu, prećutkuju, brišu, a veoma često i konstruišu. Najčešće se to događa po okončanju velikih i oštrih društvenih sukoba – nacionalnog, regionalnog i/ili globalnog karaktera – kada pobednička strana nastoji da napravi radikalan i potpun otklon u odnosu na prethodni poredak. Istorijski revizionizam tada postaje snažno manipulativno sredstvo kojim se, odstranjivanjem ili preokretanjem "iritantnih" činjenica iz prošlosti, opravdavaju i nastoje "istorijski" zasnovati novouspostavljena vlast i poredak. Bitke oko prošlosti ne tiču se samo, niti ponajviše, nje same i njenog izvornog tumačenja; one su, gotovo uvek, u funkciji današnjih bitaka za (pre)raspodelu političke i ukupne društvene moći, jer "onaj ko kontroliše prošlost, kontroliše budućnost, onaj ko kontroliše sadašnjost, kontroliše prošlost" (George Orwell, 1984).

Nema nikakve sumnje da događaji koji su presudno uticali na (pre)oblikovanje društvenog sistema i živote ljudi i koji su deo individualnih sećanja i kolektivnog, socijalizovanog i institucionalizovanog pamćenja predstavljaju nezaobilazan, poželjan i plodan izazov za savremene istraživače. Nema, takođe, nikakve sumnje da rezultati do kojih dolaze različiti istraživači nisu, niti mogu biti identični, jer kao što postoji pluralnost sećanja/pamćenja, tako postoji i pluralnost u razumevanju i tumačenju određenih događaja iz prošlosti, pogotovo onih u odnosu na koje ne postoji dovoljna vremenska i emotivna distanca. Otuda su revizija i revizionizam stalni i neizbežni pratioci savremenih suočavanja sa prošlošću. Međutim, od osamdesetih i, naročito, od devedesetih godina prošlog veka na delu je pokušaj radikalnog preispitivanja i preocenjivanja novije prošlosti. Revizionistički pristupi u tumačenju istorije Drugog svetskog rata i sukoba fašizma i antifašizma dobijaju na zamahu, intenzitetu i polemičkoj oštrini. Bilo je to očekivano posle brzog i lakog – mimo svih prognoza sovjetologa i kremljologa – sloma Sovjetskog Saveza i njegovih realsocijalističkih (evropskih) sledbenika i trijumfa Reganove i Tačerkine konzervativne revolucije koja je svoj ideološki vrhunac dostigla u tezi o kraju istorije. Slom realsocijalizma shvaćen kao definitivni istorijski poraz komunizma, a time i uklanjanje marksizma kao dominantne svesti epohe presudno su uticali na sadržaj, karakter, smisao – i rezultate – novih istraživanja i preispitivanja. Potisnute su do tada pažljivo odmeravane, ako ne i usaglašene ocene Drugog svetskog rata, kao i tumačenja pojave i uloge fašizma u dvadesetom veku. Bio je to idealan trenutak, momentum, za definitivno sređivanje računa s poraženim protivnikom, jer svaka politička i ideološka pobeda ima, mora da pronađe svoje legitimacijsko uporište u prošlosti. Relativizuju se značaj, smisao, obuhvat borbe protiv fašizma, i sledstveno tome, dovode u sumnju njene pobude i ciljevi. Konačno, umanjuje se i čini problematičnim doprinos radikalne, antikapitalističke levice pobedi nad fašizmom.

PUŠTANJE MAGLE: Međutim, budući da je "rad" na preradi prošlosti otežan dubinom i rasprostranjenošću istorijskog pamćenja u kojem su levica, komunizam i socijalizam neodvojivi od antifašizma, preostalo je da se neutralizovanjem, razaranjem, pražnjenjem sadržaja pojma antifašizam levici oduzme najvažnije legitimacijsko uporište i istorijsko utemeljenje. Umesto antifašizma, pojma koji je podrazumevao aktivno suprotstavljanje fašizmu, uvodi se, stavlja u prvi plan i apsolutizuje figura žrtve. Društveni kontekst, strane u sukobu, njihovi ciljevi i ponašanja prekrivaju se dubokim naslagama magle. Enzo Traverso to dobro zapaža: "Sećanje na Gulag briše sećanje na revoluciju, sećanje na Šoa zamenjuje sećanje na antifašizam, sećanje na ropstvo pomračuje sećanje na antikolonijalizam; sve se događa kao da sećanje na žrtve ne može da postoje zajedno sa sećanjem na njihove borbe, njihove pobede i njihove poraze." To svakako nije slučajno. Jer antifašizam se opire muzealizovanju. On po svojoj prirodi pretpostavlja aktivan, delatan stav, suprotstavljanje svemu što smanjuje, ograničava i ugrožava individualne i kolektivne slobode i u tom smislu je principijelno subverzivan u odnosu na svaki poredak, pa i onaj koji danas preko moćnih i globalizovanih sredstava un/i(n)formisanja nastoji da preventivno osujeti svaku subverziju ili da je, ako mu ipak izmakne kontroli, ekstremizuje, ili još bolje, kriminalizuje i na taj način u medijsko-revizionističkoj obradi nanovo funkcionalizuje. Otuda nam analiza savremenog revizionističkog diskursa o prošlosti – teorijskog, medijskog, političkog – pokazuje da to nije samo govor iz sadašnjosti, već da je taj govor determinisan sadašnjošću do te mere da, neretko, zapravo postaje govor o sadašnjosti, jer se iz njegovog "tumačenja" prošlosti saznaje više o sadašnjosti i njenim akterima nego o prošlosti koja je nominalno predmet istraživanja, preispitivanja i tumačenja.

Budući da je istorijski revizionizam univerzalan fenomen, premda uglavnom pozicioniran na evropskom tlu, očigledno je da su za njegovo puno razumevanje potrebni uvidi širokog obuhvata. U tom smislu, analiza, razumevanje i tumačenje njegove pojave na jugoslovenskom tlu, za šta smo mi, prirodno, najviše zainteresovani, zahteva da se on smesti u širi kontekst i dovede u vezu sa sličnim, kulturno-istorijski uporedivim iskustvima.

A u savremenoj Španiji, jednako kao i u zemljama nastalim na ruševinama Jugoslavije, još uvek su veoma snažna i snažno suprotstavljena sećanja na građanski rat 1936–1939. i frankistički period i njihova tumačenja. Otuda, špansko i jugoslovensko iskustvo nude obilje materijala, raznovrsnog, ali, po mnogo čemu karakterističnog za produktivnu raspravu o revizionističkim preradama prošlosti.

Tokom gotovo četiri decenije koliko je trajala Frankova diktatura uspostavljena posle sloma Republike, u Španiji je postojala, odnosno bila je dozvoljena i promovisana samo jedna istina i jedna slika o građanskom ratu. Prve pukotine nastale su krajem Frankove vladavine i naročito posle njegove smrti. Oficijelna istina prema kojoj su Franko i njegovi saborci spasili zemlju od komunističke i drugih pošasti ustupila je mesto kritičkoj istoriji u kojoj i sama revizionistička istoriografija postaje predmet kritičkog preispitivanja. Predmet kritičkog preispitivanja u savremenoj Španiji nije više samo frankizam u periodu od 1936. do 1975. godine, već i njegovi recidivi iz tranzicionog perioda posle Frankove smrti. Među njima se kao najčvršća, nesrušiva brana svakom pokušaju utvrđivanja krivične odgovornosti za frankističke zločine iz vremena građanskog rata i diktature pokazao Zakon o amnestiji donet 1977. godine, usvojen kao rezultat kompromisa između tada moćne (post)frankističke vlasti i opozicije, tek izašle iz ilegalnosti. "Zaborav" i "uzajamni oproštaj", tvrdili su njegovi autori i branitelji, dovešće do konačnog "nacionalnog pomirenja", a za postizanje tako "uzvišenog cilja" nijedna žrtva nije velika, pogotovo ako se prihvati sugerisana ocena da je građanski, bratoubilački rat (bio) jedna tragična i nesrećna epizoda kojoj se ne treba vraćati, rana po kojoj ne treba kopati jer bi se, kako upozoravaju arhitekti i branioci te teze, mogla ponovo otvoriti.

Period koji je usledio posle takve institucionalne obnove i uspostavljanja demokratskog poretka nije zatvorio niti je mogao da zatvori ovo poglavlje španske istorije, uprkos saglasnosti vodećih stranaka desnog i levog spektra, uglednih intelektualaca i velikih medija u kreiranju i javnom predstavljanju španske tranzicije kao uzorne. Ono je postalo predmet istorijskih, socioloških i politikoloških istraživanja i razmatranja, snažna inspiracija i motiv za umetnička istraživanja i obrade i, konačno, ušlo je u najširi medijski prostor. Sve je to odigralo veoma značajnu ulogu u oslobađanju ljudi od dugo "negovanog" i razumljivog straha da o frankističkom periodu javno govore. Nikla su brojna udruženja s jednim osnovnim zahtevom – da se obelodani puna istina o građanskom ratu i frankističkoj vladavini, otkrije sudbina žrtava i protivnika diktature i utvrdi politička, moralna i svaka druga, pa i krivična odgovornost naredbodavaca i izvršilaca represije. Rezultati njihove borbe i novog društvenog ambijenta bili su važni koraci u pravcu političke deligitimizacije frankizma i rehabilitacije njegovih žrtava i protivnika. Poslednji među njima je Zakon o Istorijskom pamćenju, proglašen 26. decembra 2007. godine. Međutim, za mnoga udruženja koja su se borila i još se bore za puni povraćaj istorijskog pamćenja o građanskom ratu i diktaturi ni taj zakon nije označio konačni raskid s frankističkom prošlošću. Neuspeh Garsonove inicijative o utvrđivanju odgovornosti za zločine frankizma i njegovo uklanjanje sa položaja istražnog sudije Specijalnog državnog suda pokazuje da ta strahovanja nisu bez osnova. Zakon o amnestiji ili, drugačije rečeno, o nekažnjivosti, istina bez ranije preporučivane amnezije, ostao je na snazi.

O ČEMU SE NE GOVORI: Visens Navaro, autor knjige pod karakterističnim naslovom Bienestar Insuficiente, Democracia Incompleta. Sobre lo que no se habla en nuestro país (Nedovoljno blagostanje, nepotpuna demokratija. O onom o čemu se ne govori u našoj zemlji) navodi argumente za tvrdnju da "tranzicija ne samo što nije bila bez mrlje nego je upravo bila duboko neuzorna zato što su njeni rezultati – demokratija i država blagostanja – bili jasno ograničeni i nedovoljni. Zašto? Zato što se zbila pod dominantnim uticajem konzervativnih snaga koje su, u celosti, kontrolisale državni aparat i najveći broj sredstava informisanja." Da su konzervativne snage i danas uticajne i da u mnogo čemu stoje na pozicijama istorijskog revizionizma, pogotovo posle dolaska na vlast Narodne partije na poslednjim parlamentarnim izborima, simbolički pokazuju odluke donete u nekim sredinama o uklanjanju republikanskih simbola iz javnog prostora (Pablo Neruda, Migel Ernandes). U tom smislu, rečito je i dodeljivanje diplome Bratstvu boraca Plave divizije (Hermandad de los combatientes de la Division Azul) koja je u sastavu nemačke vojske učestvovala u borbama protiv Sovjetskog Saveza na istočnom ratištu, na proslavi Civilne garde u Barseloni, održanoj 11. maja 2013. Stoga Pokret ogorčenih – Movimiento de los indignados 15 de mayo, koji se pojavio na javnoj sceni pre dve godine, i pokreti koji nastaju na njegovom tragu zahtevaju temeljnu rekonstrukciju španskog modela – budući da važeći smatraju iscrpenim – na bazi jednog novog društvenog ugovora u čijem će kreiranju i usvajanju odlučujuću reč imati građani, ne više i ne samo politička elita.

U Jugoslaviji, nastaloj posle pobede u antifašističkom ratu, proces je bio obrnut, ali ne bez izvesnih sličnosti. Fašizam je pobeđen, njegovi akteri i lokalne pristalice su kažnjeni, a ideologija prokažena i zabranjena. Nova država baštinila je antifašizam kao svoju temeljnu vrednost i legitimacijsko uporište u izgradnji Jugoslavije kao socijalističke federacije. Ideološki monopol vladajuće Komunističke partije, posebno prvih petnaestak godina po završetku rata, osiguravao je direktivno upravljanje, kasnije dominantan uticaj na sve oblasti društvenog života, pa i na naučno i umetničko stvaralaštvo. Slabosti takvog pristupa će postati vidljivije i maksimalno će biti eksploatisane počev od sredine osamdesetih, kada počinje da puca ideološki okvir. Početkom devedesetih, kada jugoslovenska kriza ulazi u svoju užarenu fazu, komunizam postaje odgovoran, krivac, univerzalno opravdanje za sva posrnuća, dok istorijski revizionizam doživljava svoje "zvezdane" trenutke. Rušenjem "komunizma" raspadaju se u paramparčad i njegove ideološke tvorevine, a (dotadašnja) istorija Drugog svetskog rata proglašava se komunističkim falsifikatom, oslobodilački rat preimenuje u građanski (okupacija postaje činjenica od sekundarne važnosti), a njegovi akteri dobijaju nove kvalifikacije, sasvim suprotne prethodnim.

Revizionistički zanos i talas preokretali su i rušili sve pred sobom: udžbenike istorije, spomenike borcima narodnooslobodilačkog rata, nazive ulica, trgova, škola, kasarni, kulturnih ustanova, dečjih vrtića… Skupština Republike Srbije je velikom većinom izglasala zakon o proglašavanju četničkog pokreta (JVuO) oslobodilačkim i time izjednačila prava njegovih pripadnika sa statusom i pravima pripadnika partizanskog pokreta. Ukinuti su svi praznici ustanovljeni prema značajnim datumima i događajima iz Drugog svetskog rata i borbe protiv fašizma koji su imali konstitutivni i integrativni karakter u prethodnoj Srbiji i Jugoslaviji: Dan ustanka, Dan ustanka naroda Srbije, Dan republike…

U toj hajci punoj buke i besa utrkivala su se i javna glasila u "otkrivanju" neviđenih i neizbrojivih komunističkih zločina za vreme i posle rata. Oslobodioci Beograda od nemačke okupacije iz oktobra 1944. godine predstavljani su kao okupatori.

REVIZIJA I STVARNOST: Tu histeriju je moguće uporediti jedino sa nacionalističkom histerijom i retorikom koje su pratile i poput orkanskog vetra raznosile ratni požar koji je spaljivao Jugoslaviju. Ipak i posle gašenja ratnog požara i stvaranja kakvih-takvih nezavisnih država na teritoriji bivše Jugoslavije i oficijelne nepoželjnosti razobručenog nacionalizma, on i dalje ostaje glavni oslonac revizionističke obrade i prerade istorije Drugog svetskog rata u nas i novog odnosno novih postsocijalističkih identiteta. Pošto je razorio Jugoslaviju kao zajedničku državu naroda koji su u njoj živeli, nacionalizam danas nastavlja da razara i menja prošlost: u njihovoj revidiranoj ili revidiranim pov(ij)estima nema Jugoslavije kao subjekta, nema države koju su napale i okupirale fašističke sile, postoje samo (među)nacionalni i unutarnacionalni sukobi, a ako se Jugoslavija ponekad i pominje – promatra se i (dis)kvalifikuje isključivo iz nacionalističke perspektive, kao (pra)uzrok i vinovnik svih nacionalnih stradanja i osujećenja.

A realnost većine postjugoslovenskih društava i državica, Srbije svakako, prema bitnim socijalno-ekonomskim pokazateljima i percepciji ubedljive većine njihovih građana, može se ukratko definisati kao propala ekonomija, osiromašeni građani, zastrašujući jaz između prostranog dna i uskog, preuskog vrha socijalne piramide, potpuna ovisnost nove političke elite od međunarodnih finansijskih i političkih centara moći, prodor podaničke neokolonijalne svesti i mentaliteta, moralna atrofija na kojoj bujaju sistemski lopovluk i korupcija, karikaturalna, izobličena demokratija sa političkim tržištem i utakmicom gde je svaki ishod, svaki politički dogovor realan i moguć. Kako vreme prolazi postaje sve teže odbraniti tezu da su za sve krivi prethodni sistem i prethodna država. Međutim, u nedostatku validnije argumentacije, vladajuće elite direktno, a sada sve češće preko aparata za masovno ubeđivanje nastavljaju, s povremenim prekidima, rad na diskvalifikovanju jugoslovenske prošlosti, kako posleratne tako i ratne. Zašto ratne? Prosto stoga što ideološka kritika socijalističke prošlosti nije dovoljna – još uvek ima previše građana koji tu prošlost drugačije percipiraju, katkad i u nerealno svetlim bojama u poređenju sa sivilom i beznađem svakodnevice – i stoga je pred današnjim revizionistima težak posao da neprestanom, svestranom i sistematskom difamacijom borbe i boraca protiv fašizma u Drugom svetskom ratu dokažu i uvere građane da je njihovo pamćenje zabludno, da odgovornost i krivica za sve što danas trpe pripada, bezostatno, onima koji su pre sedamdeset godina donosili pogrešne odluke, vodili pogrešne bitke i, na nesreću, pobedili i uspostavili zatvoreni totalitarni sistem koji je kad-tad morao da eksplodira i proizvede nesreću čije posledice i sada trpimo. I nije to sve. Deo revizionističke prerade prošlosti predstavljaju nastojanja da se u njoj pronađu svetle tačke, tačke oslonca za povratak na pravi put. A one se pronalaze u predratnoj Kraljevini koja, posle revizionističkog retuša, izgleda kao uzorna demokratska pravna država s kojom treba uspostaviti kontinuitet posle poluvekovnog skretanja.

Rekavši ovo, ne mislim da su partizanski pokret i njegovo političko i vojno rukovodstvo bili bezgrešni, da u surovim ratnim uslovima i neposredno po oslobođenju nije bilo osvetničkog, vansudskog poravnavanja računa i da u njima nije bilo nevino stradalih. Svaki od tih slučajeva treba da bude obelodanjen i svaka nevina žrtva rehabilitovana. Međutim, kada se višestruko pa i desetostruko uveća broj takvih slučajeva, kada se nevinim žrtvama proglašavaju pripadnici okupacionih snaga i njihovi pomagači i, konačno, kada se o tom vremenu sudi i presuđuje isključivo iz sadašnje ili neke "nadvremene" perspektive, bez dubinskog istraživanja i razumevanja konteksta u kojem se sve to događalo, motivacije i ponašanja njegovih učesnika, i jednih i drugih, i svih zajedno – onda postaje očigledno da cilj te kampanje nije popunjavanje belih mesta posleratne istoriografije i ispravljanje dokazanih i dokazivih nepravdi, već opasno prekrajanje istorije koje, budući neutemeljeno na istorijskim činjenicama, prevashodno služi izvannaučnim ciljevima.

Postoji, pored do sada spomenutih, još jedan, veoma značajan razlog zbog kojeg smo se opredelili da u raspravu o istorijskom revizionizmu uvedemo tumačenja Španskog građanskog rata: naše društvo, posebno njegovi mlađi pripadnici i pristižuće generacije rastu u okruženju i pod dejstvom jedne ne samo ideološke, već i moralne konfuzije. Stoga smo smatrali i smatramo da je takav socijalni, politički i kulturni ambijent razlog više da upoznajemo mlađe generacije sa ovim značajnim događajem, jedinstvenim u čitavoj dosadašnjoj istoriji, u kojem se naša oslobodilačka vertikala spojila sa univerzalnom borbom za slobodu i to upravo u borbi protiv fašizma. Fašističkom udaru na Španiju suprotstavili su se dobrovoljci iz više od 55 zemalja iz svih krajeva sveta. Dobrovoljci iz Jugoslavije učestvovali su u svim velikim bitkama tog rata i platili visoku cenu za svoju privrženost slobodi. Preko sedam stotina ih je zauvek ostalo u Španiji, iako tačan broj jugoslovenskih dobrovoljaca u Španskom građanskom ratu još nije utvrđen.

NACIONALIZAM I FAŠIZAM: Upravo je ta internacionalistička i solidaristička dimenzija Španskog građanskog rata bila i ostala predmet žestoke, nacionalistički intonirane, revizionističke "kritike", jer nacionalizam, kao najjače ideološko uporište revizionizma, u internacionalizmu vidi, jednako kao i fašizam, svog najžešćeg neprijatelja, u Jugoslaviji ili u Španiji, bilo gde, svejedno. Činjenica da su se u Španiji na jednoj strani borili Španci, Nemci, Italijani, Portugalci, Irci…, a na drugoj pripadnici istih nacija potkopava i ruši mit o primatu nacionalnog nad internacionalnim (to jest da je borba protiv pripadnika iste verske i etničke skupine greh bratoubilaštva kojem se suprotstavlja gotovo sakralna sintagma nacionalnog jedinstva kao vrhovne vrednosti i cilja radi kojeg se mora dostići unutarnacionalno pomirenje, jer šta su ideološke klasne, političke, obrazovne, socijalne i druge razlike spram tog fundamenta koji nam je zajednički) i afirmiše ideju univerzalnog bratstva, u stvari, u tom sukobu jedinu relevantnu činjenicu: da su na jednoj strani bili fašisti, na drugoj antifašisti, što je bila i ostala jedina smislena linija razgraničenja među njima. U toj borbi su među njima istkane neraskidive spone, a Španija ostaje u istoriji i u kolektivnom pamćenju kao trajni beleg, neizbrisiv primer i inspiracija svima koji se danas, na bilo kojoj tački Zemlje, bore za očuvanje ili osvajanje i unapređenje slobode. Ostaje sećanje na zajedničku borbu – uprkos doživljenom porazu ili možda upravo zahvaljujući njemu, jer kao što kaže Benjamin, "sećanje na pobeđene prethodnike projektuje u sadašnjost rasprsnute komadiće, ostatke onog čemu smo stremili i onog što smo mogli da postanemo (…) tradicija pobeđenih, sa svim svojim subverzivnim potencijalom, mora da bude obnovljena, iščupana iz okova uspostavljenog poretka konformizma". Ili kao što kaže savremeni španski istoričar Hosep Fontana: "Svaki globalni napredak je uvek bio rezultat borbe, osvajanja, nijedan nije bio prosta posledica tehnološkog napretka niti prosvećenosti vladajućih klasa. Zbog toga smatram apsolutno korisnim podsećanje na rađanje te borbene tradicije, uz uvažavanje činjenice da će sadašnje borbe biti drugačije."

Ta ideja, ta praksa solidarnog delovanja i danas se otkriva u pokretima koji spontano niču na raznim delovima globusa kao znak nemirenja sa vladajućom neoliberalnom dogmom, koja je posle sloma komunizma nezadrživo hitala ka ostvarenju planetarne prevlasti – potkopavajući i rušeći teško uspostavljeni, nesavršeni ali funkcionišući svetski poredak, izgrađen na rezultatima pobede nad fašizmom.

Osnovni razlozi i motivi zbog kojih je udruženje Španski borci 1936–1939. pokrenulo inicijativu da se održi međunarodni skup o istorijskom revizionizmu sadržani su u napred rečenom, a nikako u nameri da se sačuva idealizovana istorija Drugog svetskog rata na jugoslovenskoj teritoriji. Osnovni motiv i razlog za ovaj skup i ovaj zbornik je sledeći: revizionističkom i negacionističkom kičicom preobeležena je istorija borbe protiv fašizma; njome se slama, prekida i obesmišljava oslobodilačka vertikala koja, kada je o srpskom društvu reč, traje nešto više od dva veka. Jedan ovdašnji istoričar "nesporne" nacionalpatriotske orijentacije je, na tom tragu, doveo u pitanje smislenost odbijanja austrougarskog ultimatuma iz 1914. godine. Nisu malobrojni ni oni koji u tom ključu preispituju značenje i posledice 27. marta, ustanak i antifašističku borbu. Time se zatvara još jedan luk na srpskoj nacionalnoj sceni: oni koji su devedesetih bili ideolozi i agilni zastupnici demontaže Jugoslavije svim sredstvima radi odbrane i konačnog rešenja srpskog nacionalnog pitanja, danas, posle sloma tog "velikog cilja" spoznali su vlastitu nemoć i sada je projektuju na celokupno srpsko društvo. Oni, dakle, iz perspektive vlastite današnje nemoći, intelektualne i moralne atrofije, reinterpretiraju prošlost i borbe iz prošlosti – čvrsto uvereni da su ovoga puta na pravom putu i spremno dele lekcije "svojim" prethodnicima. Takvo je rezonovanje, naravno, moguće – imalo je ono svoje zastupnike i 1914. i 1941. i 1948. godine – ali onda je pred nama, kao što je uvek i bila, alternativa da živimo u neslobodi, ma kako se ona zvala, a njeno najpoznatije, najopasnije, najambicioznije, najrasprostranjenije i još uvek aktuelno ime je fašizam. I da bude jasno, alternativa ne mora doći spolja; ako je tlo plodno ona se može nametnuti i iznutra i čak se predstavljati kao jedina odbrana od onog što je zaštitni, ma koliko prikrivani znak njenog pogleda na svet.