"Amerika je opet ozbiljno narušila mir i stabilnost i pod izgovorom slobode plovidbe još jednom poslala vojni brod u kineske teritorijalne vode bez dozvole Pekinga", saopšteno je više puta iz kineskog Ministarstva odbrane.

Operacije kojima SAD dokazuju slobodu plovidbe imaju za cilj da ospore samoproglašeni suverenitet Kine nad spornim ostrvima, a prilike se dodatno komplikuju otkad Kinezi samouvereno nasipaju koralne grebene i grade veštačka ostrva sa vojnim bazama i aerodromima.

SVOJATANJE MORA: Iako se to more na kineskom jeziku već tri milenijuma zove Nan Hai, tj. (naše) "Južno more", politički značaj ima i činjenica da mu je u Vijetnamu ime Bieng Đong, tj. "Istočno more", da ga od 2012. u Manili označavaju kao "Zapadnofilipinsko more", a da je Indonezija nedavno preimenovala ove vode u "Severnonatunsko more", po nazivu svog arhipelaga Natuna.

Malezija, Brunej, Singapur i Tajvan, čije obale takođe zapljuskuju talasi za koje Peking – izazivajući neskrivani bes u susedstvu – naglašava da su "neupitno kineski", još ne menjaju glavni toponim, ali sa zabrinutošću prate postupke Kine.

Sadašnje široko prihvaćeno ime Južnokineskom moru dali su portugalski moreplovci u XVI veku, potom su ga usvojili kartografi Velike Britanije (koja je Kini prodavala opijum, a ne obrnuto), pa su onda mape i atlasi taj naziv ustalili skoro u celom svetu.

To more je, inače, po definiciji Međunarodne hidrografske organizacije, velika akvatorija od 3,5 miliona kvadratnih kilometara, deo Tihog okeana uz obale Azije, preciznije – to je more na jugu od Kine, na istoku Vijetnama, zapadno od Filipina, istočno od Malajskog poluostrva i Sumatre i severno od indonežanskog arhipelaga Natuna.

Onog ko poznaje Kineze ipak ne čudi njihov aksiom da je Južnokinesko more oduvek bilo, pa i sada jeste, samo kinesko i da su još u vreme careva iz dinastije Zapadni Čou (XI–VII vek p.n.e.), varvarska plemena sa teritorija koje su sada susedne države, plaćala danak za pravo na plovidbu i ribolov.

Na takvu otvorenu posesivnost najenergičnije su reagovali Vijetnam i Filipini (gde je Rodrigo Duterte, predsednik od lane, unekoliko ublažio ton). Uzvraćali su demaršima i kritikama, iniciranjem arbitraža i uličnih protesta kada su paljene kineske fabrike i na smrt prebijani zatečeni Kinezi, ali i vojnim akcijama u kojima je padala krv i tonuli brodovi.

PROTEST ZBOG BIOSKOPA: U Južnokineskom moru postoji više od 250 malih ostrva, atola, koralnih grebena, peščanih sprudova, plićaka, hridi i stena na kojima nema domorodačkog stanovništva i veoma su retki izvori pitke vode. Ne zna se tačno čija su. Ta mala kopna često su ispod vode kad je plima, a neka su i stalno potopljena. Iako su sva zajedno, pre kineskih građevinskih intervencija, imala suvu površinu manju od 15 kvadratnih kilometara, kormilari i političari ih dele u čak pet grupa, a oko njih se spori čak šest okolnih država.

Najveći je arhipelag Parasel (Sjiša na kineskom, a Hoang Sa na vijetnamskom), sa 22 ostrva i stotinak atola i grebena koji sabrani čine jedva osam kvadratnih kilometara vidljivih iznad mora. Jednako su udaljeni od Kine i Vijetnama i na polovini su puta od Vijetnama do Filipina. Tokom kineskog građanskog rata (1927–1950) ostrva je držala vojska predsednika Čang Kaj Šeka i nacionalisti partije Kuomintang koji su posle pobede komunista pod vođstvom Mao Cedunga izbegli na Tajvan. Ali nisu prestali da potražuju "svoju zemlju".

Sadašnja Kina je Paraselska ostrva preuzela oružjem 1974. godine, proterujući odatle snage Južnog Vijetnama koji je tad uživao podršku SAD, ali je već gubio rat u kome je Peking pomagao severnovijetnamske komunističke borce. Kad je Severni Vijetnam zauzeo prestonicu američkog marionetskog režima u Sajgonu i ujedinio zemlju, iz Hanoja je podnet zahtev da se arhipelag vrati pod vijetnamsku upravu. Do danas, međutim, taj zahtev nije uvažen.

I pre neki dan Vijetnam je ponovo, po ko zna koji put, zvanično protestovao, sada zbog otvaranja kineskog bioskopa na Paraselskim ostrvima gde već živi nekoliko hiljada stanovnika; taj događaj opet je uzalud nazvan povredom vijetnamskog suvereniteta i narušavanjem međunarodnog prava.

Još veću zbunjenost u Južnokineskom moru izaziva podeljenost kontrole na arhipelagu Spratli (kineski Nanša i vijetnamski Truong Sa), koji čini stotinak ostrvaca sa ukupno dva kvadratna kilometra suve teritorije, ali na koja osim Kine kidišu još i Brunej i Malezija (nazivaju ga Kepulauan Spratli), Filipini (Kapuluan Ng Kalajan), pa opet Vijetnam, koji je u nekoliko navrata uspostavljao vojne garnizone i postavljao "granično kamenje", ali opet i Tajvan, koji već ima bazu s vojnicima i aerodrom.

U arhipelagu Pratas (Dongša), kojim upravlja Tajvan, najveći atol dug je manje od tri kilometra, a širok oko 800 metara. Ima nešto vinograda, a ostalo čine primorsko rastinje i pesak.

Među sporna područja spadaju još i sprud Meklesfild, koji se ni ne vidi iznad vode, i Skarboro plićaci (kineski Huangjan Dao i filipinski Kulumpol Panatag Ng), odnosno lanac grebena i stena od kojih se najviša za vreme plime uzdiže samo 1,8 metara nad morem. Sve to veoma energično svojataju Kina, Tajvan i Filipini.

PUT NAFTE: I sada se, naravno, postavlja pitanje šta je u toj sitnoj geografiji toliko politički ili ekonomski važno da se naizgled bezazleni granični problemi u Južnokineskom moru smatraju svetskim žarištem. Severna Koreja? Ne, to je druga kriza; ona je predaleko na severu. Pa onda, u čemu je problem?

Gledano iz udaljenijih država, prvi problem je činjenica da bi eventualni veći vojni sukobi ugrozili bezbednost plovidbe – u Južnokineskom moru se obavlja čak trećina celog svetskog vodenog saobraćaja u kome učestvuje trgovačka flota sa više od polovine tonaže svih brodova na planeti. Pritom, godišnja vrednost robe koja se vozi tim pravcem iznosi oko pet triliona dolara (5.000.000.000.000, ako je bilion 1.000 miliona, kao naša milijarda, tj. 109, a trilion 1.000 biliona, odnosno 1012).

Takođe, količina nafte koju iz Arapskog zaliva na putu za istočnu Aziju tankeri voze kroz moreuz Malaka u Južnokinesko more triput je veća nego što prođe kroz Suecki kanal, a čak pet puta veća od tranzita u Panamskom kanalu. Južna Koreja tom rutom dobija oko dve trećine goriva, u Japan i Tajvan preko Južnokineskog mora stiže 60 odsto petroleja, a u samu Kinu oko 80 odsto potrošnje.

Pravac kojim bi se izbegavalo Južnokinesko more, odnosno ako bi tankeri sa Bliskog istoka obilazili Sumatru i Javu s južne strane i dopremali naftu kroz moreuz Lombok, pa istočno od Filipina, povećao bi Južnoj Koreji troškove za 270 miliona dolara, a Japanu za 600 miliona. Ako se računa i roba iz Australije namenjena Kini i drugim lokalnim kupcima, neka druga trasa povećala bi troškove čak za 20 milijardi dolara godišnje!

Iz perspektive same Kine i priobalnih država značaj Južnokineskog mora je ogroman i zbog izrazito bogatih energetskih rezervi. U SAD su ocenili da u morskom dnu leži oko 11 biliona barela nafte i 190 triliona kubnih stopa gasa (jedna stopa je 28,3 litra), dok u regionu veruju da petroleja može biti i 125 biliona barela, a gasa oko 500 triliona kubnih stopa tj. oko 14.500 km3. Naime, vrlo je verovatno da Južnokinesko more nadmašuje nalazišta u svim drugim zemljama osim Saudijske Arabije.

POVIŠENA NERVOZA: Eskalacija u tom očigledno važnom moru počela je još 1988, kada je pri krvavom vijetnamsko-kineskom dokazivanju oko prava vlasništva na moru poginulo više od 60 Vijetnamaca i manji broj Kineza. Potom je u proleće 2014. Kina usidrila džinovsku naftnu platformu za istraživanje morskog dna "Haijang 981" kod Paraselskih ostrva, za koje, kako je već rečeno, Vijetnam smatra da su mu silom oteta. Uz ploveće postrojenje bilo je čak 80 bojnih brodova koje su patrolni čamci vijetnamske obalske straže neuspešno pokušali da zaustave. Prethodno se dogodio i niz incidenata u kojima je Kina niskim preletima aviona sprečavala ribare okolnih zemalja da love u vodama koje oduvek smatraju za zajedničke.

Neizbežno, i u SAD su objavili da kineska platforma u vodama Vijetnama znači provokaciju i da je Vašington "duboko zabrinut zbog agresivnog ponašanja Kine". Peking je uzvratio da u Južnom moru jeste bilo provokativnih koraka, ali da je za to odgovorna upravo Amerika koja ohrabruje nedopustivo nasilje Vijetnama.

Iz Hanoja su ukazivali da platforma u tom području krši Konvenciju UN o pravu mora (UNCLOS), jer je lokacija hiljadama milja od obala Kine i znatno bliža zemljama koje se protive ekspanzionističkim kineskim potezima.

Međutim, budući da su Kinezi arhipelag Sjiša (Parasel) prisvojili, tvrdili su da se instalacija nalazi na samo 17 milja od tih ostrva, dok je od vijetnamskog kopna udaljena 150 milja. Peking je, pritom, vrlo oštro optuživao vladu Vijetnama da šalje ljude-žabe koji sabotiraju rad na platformi i da su naoružani vijetnamski brodovi u pokušajima da probiju kineski zaštitni kordon izazvali čak 1416 incidenata.

Hanoj je, sa svoje strane, naveo da oko platforme kruži 119 kineskih plovila, među kojima i šest bojnih brodova i četiri stalno prisutna aviona. Pokazani su i snimci kako jedan vijetnamski brod tone, dok Kinezi vodenim topovima rasteruju ribarske brodove iz zone koja po međunarodnom pravu spada u ekskluzivni ekonomski pojas Vijetnama.

Ipak, promenilo se nije ništa. Štaviše, početkom ovog avgusta Vijetnam je, posle kineske direktne pretnje da će vojno napasti, bio prisiljen da obustavi rad platforme Blok 136/3 nakon samo tri nedelje pumpanja nafte iz mora koje vlada u Hanoju smatra svojim. Kina je kategorički tvrdila da se postrojenje nalazi u njihovom moru i posao je prekinut nakon nevoljnog pristanka ponižene i uplašene vlade u Hanoju.

LINIJA SA DEVET CRTICA: Želje Kine za punom hegemonijom u Južnokineskom moru uočene su još tridesetih godina prošlog veka, a pogotovo 1947, posle kapitulacije i povlačenja Japana. Tad je objavljena "Linija sa 11 crtica", geografska karta na kojoj je isprekidana linija u formi latiničnog slova U označila skoro 90 odsto površine mora kao kineske teritorijalne vode. Ekspanzionistička demarkaciona linija koja se protezala neshvatljivo daleko od obala Kine, koja je sezala do samog kopna Vijetnama u Tonkinškom zalivu, izazvala je oštre reakcije i kritike. Ali na tome je i ostalo.

Po završetku građanskog rata u Kini i nakon što je 1949. osnovana komunistička Narodna Republika Kina, iz Pekinga je saopšteno da ne priznaju mirovni ugovor s Japanom jer u njemu područje unutar "Linije sa 11 crtica" nije pridodato novoj kineskoj državi. Dokument sa isprekidanim naznakama morskih granica i bez ikakvih geografskih koordinata i detalja, nikad nije preciziran, već je samo ovlaš korigovan (na devet crtica), ali je i dalje, sve dosad, ostao političko nastojanje i javni kineski program.

Aktuelna "Linija sa devet crtica", iako se bazira samo na carskoj istoriji, a ne i na važećoj Konvenciji UNCLOS (koju je i Kina prihvatila 1996), ušla je u udžbenike i u govore kineskih funkcionera, a tvrdi se i duboko u srca i svest kineskog naroda.

Sedmog maja 2009, istog dana kada je Kina podnela tu mapu Ujedinjenim nacijama, Filipini su svetskoj organizaciji uputili notu protiv "ilegalnih zahteva"; sutradan su to zajednički uradili Vijetnam i Malezija, a sledila ih je i Indonezija. Opet se ništa nije rešilo. Četiri godine kasnije Kinezi su samo dopunili mapu sa 10. crticom, koja, doduše, nije u Južnokineskom moru, već je istočno od Tajvana da bi granice obuhvatile i tu "odbeglu" provinciju.

U januaru 2013. Filipini su "zbog nezakonitih kineskih teritorijalnih pretenzija" pokrenuli arbitražu, a Stalni arbitražni sud u Hagu stao je u julu 2016. na stranu vlade u Manili.

Zaključeno je da nema dokaza da je Kina uvek kroz istoriju jedina imala potpunu kontrolu nad vodama i resursima celog mora i da nema osnova da traži istorijska prava u okviru "Linije devet crtica". Tribunal je i ukorio Peking da intervencijama na atolima Spratli nanosi ozbiljnu štetu životnoj sredini.

Kina je, očekivano, odbacila tu odluku iz Haga. Predsednik Sji Đinping rekao je da njihova teritorijalna suverenost u Južnokineskom moru ni na koji način nije tangirana takozvanom presudom, ali da je Kina i dalje posvećena mirnom rešavanju problema i bilateralnim pregovorima sa susedima, ali bez Amerike, tj. bez uplitanja treće strane.

VOJNE BAZE: Prethodno, da bi ojačala osnovanost argumentacije "Linije od devet crtica", Kina je u arhipelagu Spratli preduzela obimne građevinske radove. Nasipanjem peska na koralne grebene započeto je praktično izdizanje i širenje starih ostrva i formiranje novih. Spratli je do kraja 2016. navodno povećan, kako tvrde neki izvori, za čak 13,5 hektara. Ali posebno uznemirenje izazvao je pritom zaključak da je na novim betonskim terenima moguće graditi piste i instalirati i "izvesno oružje" – antiavionske i antiraketne sisteme!

Mnogi veruju da Kinezi prave pomorsko-vazduhoplovne baze, da kopaju prilazne kanale, grade lukobrane, grudobrane, zidaju radarske tornjeve i kasarne i da dovoze vojsku s opremom za komunikaciju i nadgledanje. Iz Pekinga, međutim, naglašavaju da samo unapređuju bezbednost da pomognu svim brodovima koji plove oko arhipelaga Spratli, kao i da stvaraju bolje uslove za život i rad meteorologa, ribara i svih drugih ljudi na ostrvima.

Južnokinesko more i njegova ostrvca za Kinu predstavljaju i vredno "bezbednosno dvorište", kako u odbrambenom smislu tako isto – ako bude potrebe – i kao napadačka odskočna daska. Naime, Deng Sjaopingove uspešne reforme locirale su veliki kapital skoro isključivo duž obale i otvorile su problem "strateške plitkosti" najvažnijeg i najbogatijeg dela kineske teritorije. Veštačka ostrva, odnosno virtuelno pomeranje granice na istok, očigledno ima za cilj i stvaranje "strateške dubine"; za Kinu je nužno "istrčavanje" u Pacifik i isturanje vojne moći i eventualne linije fronta dalje od obala i velikih bogatih gradova.

Ipak, veštačka kopna koja Peking formatira i izdiže iz mora ne smatraju se pravim ostrvima; za njih ne važi Konvencija UNCLOS, niti kao takva dobijaju svoje teritorijalne vode, pa se uz vojnopolitičke tenzije množe i sporovi o tumačenjima međunarodnog prava u Južnom kineskom moru.

A konačno, da bi "čorba bila gušća", Kina i Tajvan nisu jedini koji grade na doskora pustim atolima; Vijetnam je 1975. od Filipina preoteo Jugozapadni sprud i izgradio luku, Malezija je 1983. okupirala Lastin greben i dovela inženjerce, a Filipini planiraju svoj aerodrom na ostrvcetu Titu.

Sadašnje frikcije, jasno je, u stvari predstavljaju samo posledicu trajne strepnje Jugoistočne Azije od rasta kineske moći u svakom pogledu – ekonomske, političke, pa naravno i vojne. Ali, Vašingtonu, koji je uvek spreman da suzbija Kinu, zebnja od kineske politike odgovara. Jer, očigledno je i da bahato nastojanje Kine da osigura punu kontrolu resursa Južnokineskog mora, praktično politički gura zemlje regiona u zagrljaj Amerike.