Student antropologije s inspirativnim nadimkom Kuba kaže da je Ošvjećim, grad smešten 50 kilometara jugozapadno od Krakova, jedino mesto koje je uvek izbegavao i gde nikada nije želeo da boravi. Izgleda urbano, tranzicijski, prepun je bilborda i neonskih reklama, nije ružan, ali čini se da čak ni nakon više od 50 godina nikako ne može da se oslobodi toga da se u njemu odigrao jedan od najmračnijih zločina u istoriji čovečanstva: ime logora Aušvic – Birkenau centralni je simbol holokausta, terora, stradanja Jevreja i svih drugih naroda, seksualnih manjina, protivnika fašizma i uopšte ime koje je ostalo vezano za genocid.

Memorijalni centar "Aušvic" lociran je izvan grada, preko puta nekadašnje fabrike u kojoj su radili logoraši, a bio zaposlen humanista Šindler, i sastavljen je od zatvoreničkih paviljona, zatvora, bungalova, gasnih komora i krematorijuma. Nemačke snage i Gestapo su pred naletom Crvene armije 27. januara 1945. godine delimično uspele da unište deo nekadašnjeg logora sastavljenog od Aušvica II, Aušvica II – Birkenau i Aušvica III – Monovice, te 40 različitih kampova, ali potresni dokazi o zverstvima su ostali. Između ostalog, ruski vojnici zatekli su 7.600 zatvorenika koje nemačke snage nisu uspele da evakuišu na vreme i 7,7 tona ljudske kose spremne za transport.

MIR I TIŠINA: Ulaz u Memorijalni centar "Aušvic" koji je poljska vlada osnovala 1947. godine je, naravno, besplatan. Kroz ironičnu kapiju s natpisom Arbait Macht Frei ulazi se na prolaz oivičen drvoredom jablana. Već je kasno popodne i retki posetioci koračaju u tišini. Mršavi deda preko puta paviljona, koji je nekada bio bolnica i mesto za pokuse doktora Mengelea, ispred sebe ima metalnu posudu i ogledalo, dok laganim potezima brijača skida bradu sa svog lica. Naš vodič Igor, čiji je pradeda skončao ispred zatvorske zgrade, kaže da nekolicina bivših logoraša i danas živi među logorskim zidinama; neki čak s potomcima, decom i unucima.

Teško je reći šta u Aušvicu više uznemirava. U nekadašnjoj zatvorskoj zgradi sačuvan je enterijer nekadašnjih kancelarija Gestapoa i ćelija. U podrumu se nalaze tamnice, od kojih se bizarnošću izdvajaju one u kojima su zatvorenici bili izloženi "stajanju"; fašisti bi ugurali logoraše u male uzane otvore tako da se nisu mogli pomerati ni sesti pa su sabijeni u otvorima stajali danima. U dvorištu koje se nalazi između zatvora i obližnjeg paviljona hiljade logoraša su streljani. Pre nego što bi izašli napolje, skidali su odeću uz teške udarce i maltretiranje.

Među eksponatima koji govore o zločinima u Aušvicu nalazi se soba ispunjena stvarima bivših zatvorenika: brdima kofera, okvirima naočara, posuđem, odećom… Na ulazu u sobu posvećenu Jugoslaviji, onoj staroj, stoji sveže položen venac s petokrakom. Unutra su ispisana imena stradalih u logoru, prikazane fotografije iz NOB-a, fotografije Stjepana Filipovića i Josipa Broza, nacistički proglasi i obznane o streljanju domoljuba. Nekadašnji upravnik logora Rudolf Hes obešen je po oslobođenju logora na mestu gde se nekada nalazila zgrada Gestapoa, uz jedan od krematorijuma u kome spaljivana tela ubijenih zatvorenika.

POČETAK ZLOČINA: Kada su Nemci okupirali Poljsku početkom Drugog svetskog rata, Ošvjećim su preimenovali u Aušvic, a sredinom 1940. godine počinju da grade logor u koji zatvaranju Poljake, Rome i zarobljenike iz Rusije. Prvobitni razlog njegovog osnivanja je u tome što su lokalni zatvori postali premali za sve uhapšene Poljake, a početkom 1942. godine u Aušvic se masovno deportuju evropski Jevreji i on postaje mesto najvećeg masovnog ubistva u istoriji čovečanstva. Aušvic je za Treći rajh predstavljao "konačno rešenje jevrejskog pitanja", što je podrazumevalo potpuno istrebljenje ovog naroda. Ideju o pravljenju Aušvica i sličnih koncentracionih logora nacisti su počeli da razvijaju još početkom tridesetih godina prošlog veka.

Krematorijum I počeo je s radom u avgustu 1940. godine i, prema proračunu nemačkih vlasti, na svakih 24 sata u njemu je moglo da se uništi oko 340 leševa ubijenih gasom ciklon B. Kada su otvorena još dva krematorijuma, poznatiji kao "mala crvena i bela kućica" fašisti su prestali da koriste prvi krematorijum koji je potom služio kao gestapovsko skloniše od sve češćeg bombardovanja saveznika.

Procenjuje se da je u Aušvicu ubijeno oko 1.100.000 Jevreja, 140.000 Poljaka, 20.000 Roma, 10.000 zarobljenika s ruskog fronta i preko 10.000 ljudi drugih nacionalnosti. Većina Jevreja, njih oko 70 odsto, odmah po dolasku u Aušvic odvajana je i slata u gasne komore, dok su ostali korišteni kao radna snaga, iscrpljivani, zlostavljani i iskorištavani do smrti.

Nemoguće je, kada se govori o zločinima, pričati u brojevima, ali zaprepašćuje organizovanost i spremnost nacista da do maksimuma usavrše metod uništavanja ljudi. Činjenica da su pojedinci mesecima sedeli i razmišljali kako da naprave tehničke i organizacione uslove za istrebljivanje najvećeg broja ljudi samo zbog toga što pripadaju jednom narodu, a da su potom godinama te nacrte realizovali svakog normalnog ostavlja bez daha.