Sudbina Alžira, makar do 1962. godine, nerazdvojna je od istorije Francuske i umnogome određuje njihove kasnije putanje, kako u smislu previranja na unutrašnjem planu tako i u smislu određenja njihovih kasnijih, u najmanju ruku delikatnih odnosa.

Francuska kolonijalna uprava trajala je od 1830. do 1962. godine, i okončala se krvavim osmogodišnjim (1954–1962) narodnooslobodilačkim ratom, kojim je Alžir stekao nezavisnost i koji je ujedno označio kraj francuskog kolonijalnog carstva. Specifičnost Alžira ogleda se u činjenici da je, za razliku od ostalih francuskih kolonijalnih poseda, Alžir još 1834. i zvanično pripojen Francuskoj, postavši tako integralni deo francuske teritorijalno-adminstrativne uprave. Cinik bi rekao da je Alžir time postao francuska “južna pokrajina”, što je raskid s “maticom” samo učinilo tragičnijim i in fine bespovratnim.

Prvi borac za nezavisnost (sredinom 19. veka) i jedna od najvećih istorijskih figura Alžira bio je Emir Abdelkader, prosvećeni despot, verski i ratnički vođa, koji će doživeti poraz i nakon “kućnog pritvora” u Francuskoj, u kome ga je držao Napoleon III, umreti u egzilu u Damasku. Kasnije, s kraja 20-ih godina 20. veka, njegovu borbu nastaviće Mesali Hadž, rodonačelnik alžirskog nacionalizma i lider Partije alžirskog naroda. No, uprkos snazi i podršci koju je u početku uživao, Mesalijev pokret biće skrajnut u međusobnim trvenjima različitih struja, u kojima će konačnu političku prevagu odneti socijalistički FLN (Narodnooslobodilački front) koji će, uz Narodnooslobodilačku vojsku (ALN), na terenu izvojevati i oružanu pobedu nad Francuskom.

POSLEDNJI RAT ZA NEZAVISNOST

Kada je borba za nezavisnost Alžira u pitanju, moderna istoriografija poseban akcenat stavlja na samu Francusku, naročito na period 1945–1962. Naime, prvi znak budućih previranja bio je incident na proslavi Dana pobede 8. maja 1945. godine. Poznato je da su se na strani Francuske i u Prvom i u Drugom Svetskom ratu borili brojni borci iz različitih kolonija (posebno Magreba), okupljeni u tzv. “domorodačke” jedinice. Na paradi u gradu Setifu, jedan od učesnika odvažio se da istakne alžirsku zastavu i na licu mesta ubila ga je francuska policija. Usledio je masakr preko sto francuskih građana, a potom i nemilosrdna represija francuske vojske koja je rezultirala hiljadama civilnih žrtava. General Dival, koji je represiju sproveo, u svom je izveštaju napisao: “Obezbedio sam vam mir za sledećih 10 godina. Ali nemojmo se zavaravati. Ako se u Alžiru sve ne promeni, sve će početi iznova.” Devet godina kasnije, 1. novembra 1954, serija koordinisanih atentata u organizaciji FLN-a označiće i “zvaničan” početak onoga što će istorija upamtiti kao Alžirski rat.

U ratni vihor nezapamćenog nasilja, divljaštva, patnje i stradanja biće uvučeno gotovo milion i po francuskih vojnika (većinom redovne vojske), od kojih se njih 30 hiljada nikada neće vratiti, stotine hiljada Alžiraca izgubiće život, njih preko milion i po biće interno raseljeno, a francuska vojna mašinerija sa zemljom će sravniti na stotine sela i naselja. Na unutrašnjem planu, rat će počistiti francusku Četvrtu republiku, a uz “trijumfalni” povratak De Gola 1958. godine biće uspostavljena Peta republika (i danas važeći francuski Ustav).

Kako je De Gol jasno spoznao istorijske tokove i neminovnost alžirske nezavisnosti, Alžirski rat će i samu Francusku dovesti gotovo do ivice građanskog rata, usled sukoba između vatrenih pristalica “francuskog Alžira” i pristalica njegove nezavisnosti (makar to bilo i mirenje s neminovnim). Pri povlačenju, francuska vojska ostaviće za sobom na hiljade Harkija – vojsku Alžiraca koji su se borili na strani Francuske, koje će oslobodioci nemilosrdno masakrirati. Konačno, Alžirski rat završiće se egzodusom gotovo milion alžirskih Evropljana, koji s “maticom” uglavnom nisu imali druge veze do činjenice da su Francuzi i koji su u izbeglištvu naišli na nerazumevanje u boljem slučaju, a na otvoreni prezir u gorem. Zvuči poznato? Biti jedan od “crnih stopala”, kako u Francuskoj nazivaju severnoafričke Evropljane, nije samo znak porekla, već jedno specifično stanje duha, osunčani žal za izgubljenim rajem. I dan-danas, kada alžirski Francuzi i njihovi potomci kažu “ovde” oni misle na Francusku, a kada kažu “kod kuće” i dalje sanjaju Alžir.

Konačno, pomenimo i to da je Francuska tek 10. juna 1999. godine zvanično, zakonom donesenim u Narodnoj skupštini, priznala da su sramni eufemizmi poput “događaji”, “operacije održavanja reda” i druge “pacifikacije” samo služili da prikriju istinu da se radilo o pravom ratu.

FRANCUSKE VEZE

Ubrzani industrijski razvoj 60-ih i 70-ih olakšaće ekonomsko povezivanje Alžira s bivšom kolonijalnom silom, budući da će mnogobrojni alžirski gastarbajteri posao potražiti u francuskim fabrikama i naseliti tada novoizgrađena predgrađa francuskih gradova. Alžirci su ujedno i najbrojnija imigrantska zajednica u Francuskoj, a njihovi potomci danas čine već treću generaciju, odnosno drugu rođenu u Francuskoj. S druge strane, Francuska će nastaviti s eksploatacijom nafte i gasa kojima obiluje Alžir (koji je u svetskom vrhu po obimu proizvodnje i rezervama nafte i prirodnog gasa), a zadržaće i upravu nad Saharom do potkraj 60-ih, pre svega u cilju nuklearnih proba, a do sticanja potpune autonomije svoje nuklearne sile odvraćanja.

Na političkom planu, poseta Alžiru spada u “obavezan program” svakog francuskog predsednika, kojom prilikom se svaka reč vaga i detaljno analizira i komentariše, a čiji rezultat predstavlja svojevrstan lakmus papir međusobnih odnosa dveju sada ravnopravnih suverenih država. Svaki francuski predsednik načinio bi korak ka prevazilaženju nerazrešenih pitanja iz prošlosti, a tokom predizborne posete Alžiru 2017. godine Emanuel Makron pridobio je ogromne simpatije Alžiraca, izjavom da je “francuska kolonijalna uprava bila svojevrstan zločin protiv čovečnosti”. Makron je povukao još nekoliko pozitivnih poteza (priznanjem i ustupanjem arhivske građe u slučajevima ubistava pojedinih lidera alžirskog pokreta otpora i njihovih francuskih simpatizera od strane francuskih vlasti). Ali je isto tako, a u duhu svoje politike “u isto vreme”, potkraj 2019. sve pokvario nizom ishitrenih izjava o “pitanju postojanja alžirske nacije pre francuske okupacije”, kojima ne samo da je izašao izvan svojih predsedničkih ovlašćenja, već je zašao na osetljiv teren već oveštalih istoričarskih polemika i aporija. Odgovor Alžira bila je trenutna suspenzija dozvole za prelet alžirske teritorije za francusko ratno vazduhoplovstvo, u antiterorističkim operacijama u Maliju i na širem prostoru Sahela. Doduše, i samo izdavanje dozvole za prelet bilo je svojevrsni presedan, još od 1962. naovamo.

JUGOSLOVENSKE VEZE

Po sticanju nezavisnosti, Alžir se priklonio sovjetskoj sferi uticaja, ali optirajući za sopstvenu verziju socijalizma, daleko bližu idejama Titove SFRJ, a posebno Naserovoj ideji panarapskog socijalizma, te privrženu izvornim načelima nesvrstavanja. Osim vojne pomoći, i Tito i Naser pružali su veliku podršku alžirskoj nezavisnosti kroz internacionalizaciju alžirskog pitanja i njegovo redovno stavljanje na dnevni red GS UN. Bivša SFRJ bila je i značajan ekonomski partner Alžira, tradicija koju i danas, neretko zajedno, nastavljaju bivše YU-republike, u onim domenima u kojima su uspele da očuvaju kadrove i znanja, neophodne u današnjem kontekstu oštre konkurencije na alžirskom tržištu. To su uglavnom poslovi iz resora odbrane (pamtimo alžirske kadete na godišnjoj smotri ispred Skupštine) i namenske industrije, te poslovi na velikim infrastrukturnim i energetskim projektima. I dan-danas, kada u Alžiru kažete odakle ste, začućete odgovor: “Ah, Jugoslavija, Tito… Dobro došli u Alžir.”

“CRNA DECENIJA”

Na unutrašnjopolitičkom planu, narodnooslobodilačka vojska prerasla je u Alžirsku narodnu armiju (ANP), svojevrstan kičmeni stub alžirske države, garant teritorijalne celovitosti i jedinstva alžirskog naroda, ali ponajviše garant dugovečnosti, drugim rečima stabilokratije političke nomenkalture na vlasti. Iako Alžir neretko nazivaju političko-vojnim režimom, alžirska vojska nikada nije direktno vršila vlast niti se u nju eksplicitno mešala (osim u nekoliko ekstremnih situacija). Doduše, svi predsednici Alžira često su i sami bili bivši visoko rangirani oficiri ili, u najmanju ruku, prvoborci oslobodilačkog rata, a na dužnost bi stupali tek po implicitnom odobrenju najviših vojnih struktura.

Prva velika kriza s kojom se Alžir suočio bili su događaji iz oktobra 1988, kada je nakon niza protesta diljem Alžira zbog ekonomske krize, enormne nezaposlenosti, endemske korupcije, okoštale birokratije i manjka ljudskih i političkih prava, te njihovog brutalnog gušenja od strane ANP-a i uvođenja vanrednog stanja, sproveden niz do tada neviđenih reformi, kroz liberalizaciju ekonomskog sistema i postepeno uvođenje višestranačja. Na prvim narednim, lokalnim izborima, juna 1990, pobedu je odneo Islamski Front Spasa (FIS), da bi na sledećim, parlamentarnim, decembra 1991, FIS osvojio 47 odsto glasova u prvom izbornom krugu.

Imajući na umu radikalnu islamističku retoriku i “politički” program FIS-a koji se, u najkraćim crtama, svodio na ukidanje institucija alžirske republike i stvaranje islamske države utemeljene na šerijatu, vrhuška ANP-a 11. januara 1992. obustavlja izborni proces i otkazuje drugi krug izbora.

Alžir će tako potonuti u užas islamističkog nasilja i terora i krvavi građanski rat, koji mnogi nazivaju i ratom protiv građana, a ogorčeni cinici poput barda alžirske slobodne štampe Sida Ahmeda Semijana čak i ratom s građanima. Rat će trajati čitavu deceniju, zlokobno poznatiju kao “crna decenija”, a odneće između 60.000 i 200.000 života, uz hiljade nestalih i nanovo gotovo milion interno raseljenih. Rat će se u jednom trenutku preliti i u Francusku, serijom terorističkih bombaških napada 1995. godine u organizaciji ogranaka Islamske oružane grupe (GIA) u Francuskoj, u nastojanju da i nju uvuče na ovaj ili onaj način u alžirski unutrašnji sukob.

POVRATAK BUTEFLIKE

S proleća 1999, na poziv ANP-a, Abdelaziz Buteflika se iz egzila vraća u žižu alžirske politike, nakon što ga je 1979. godine isti taj ANP dezavuisao kao potencijalnog naslednika preminulog predsednika Bumedijena (čiji je bio ministar inostranih poslova u četiri mandata, a pre toga u tri mandata na istoj poziciji pod Benom Belom, uzevši pride aktivno učešće u njegovom svrgavanju državnim udarom 1965. godine). Na kontroverznim predsedničkim izborima 1999, izabran je u prvom krugu sa oko 74 odsto glasova, nakon povlačenja svih protivkandidata. Buteflika će odigrati kapitalnu ulogu u završetku građanskog rata, naročito nakon proglašenja amnestije i usvajanja Zakona o narodnoj slozi (koji je prethodno odobrio ANP).

S jedne strane, okončan je užasan građanski rat, ali su isto tako nebrojene žrtve rata ostale uskraćene za minimum pravde koja nije stigla vinovnike zastrašujućih zločina počinjenih tokom crne decenije (otud i toliki disparitet u gorenavedenim procenama broja stradalih i nestalih). Izmenom zakonskog ograničenja na dva predsednička mandata, Buteflika će četiri puta biti biran na čelo Alžira, a četvrti mandat (2014-2019) provešće gotovo nepokretan, u invalidskim kolicima, nakon teškog moždanog udara koji je doživeo 2013. godine.

Buteflikin režim obeležili su već proverbijalna endemska korupcija i klijentelizam, koji su delovanjem njegovih najbližih srodnika i saradnika (partija i bratija, što neko reče) dovedeni gotovo do savršenstva. Istovremeno, alžirsko društvo, inače većma konzervativno u svojim nazorima, potpuno je izgubilo bilo kakvo interesovanje za političku stvar, postavši gotovo apolitično, demotivisano i rezignirano letargično. Zvuči poznato?

NOVI POKRET

Početkom 2019, u nedostatku kredibilnog naslednika, te uprkos manifestnoj sputanosti, njegovo najbliže okruženje odlučuje da 82-godišnjeg Butefliku kandiduje za još jedan, peti predsednički mandat, što je izazvalo opšti revolt stanovništva, koje je taj potez vlasti doživelo kao direktnu uvredu digniteta čitave nacije.

Sredinom februara 2019. otpočeli su masovni nenasilni protesti, poznatiji pod imenom Hirak (doslovno “Pokret”), koji su se održavali svakog petka, sve do početka pandemije kovida 19. Izvan same vlasti, i sami demonstranti bili su iznenađeni sopstvenom brojnošću i apsolutnom spontanošću protesta koji su okupili sve slojeve i sve generacije alžirskog društva, bez obzira na političku opredeljenost, a čiji je praktično jedini zahtev bio odlazak Buteflike i njegove klike i kompletna redefinicija sistema vlasti u Alžiru.

I tada je vojska intervenisala, primoravši Butefliku prvo na povlačenje kandidature, a potom i na ostavku. Buteflika je preminuo septembra 2021, dok su brojni njegovi saradnici i alžirski tajkuni koji su se za Buteflikinog vakta enormno obogatili završili iza rešetaka, osuđeni na dugogodišnje kazne zatvora.

Na predsedničkim izborima decembra 2019, na čelo Alžira izabran je Abdelmadžid Tebun, još jedan izdanak sistema, a preko 40 odsto apstinenata očit je dokaz odsustva poverenja većine stanovništva u novu garnituru na vlasti. Po okončanju pandemije kovida 19, iz koje je Alžir izašao ekonomski oslabljen i iscrpljen, uz značajan porast nezaposlenosti (posebno među mladima), protesti su nastavljeni, doduše nešto manje masovni, ali i dalje s jednakom odlučnošću da se sprovedu korenite reforme. Najzad, Hirak je opovrgao tvrdnje o apolitičnosti alžirskog društva i pokazao iznenađujuće jedinstvo alžirskih građana, u težnji da se alžirsko društvo pomeri s mrtve tačke i da Alžiru konačno krene.

Mlade generacije, koje su u najvećoj meri na svojim plećima iznele Hirak, neki novi klinci iz 2000. i neke, neopterećeni bremenom crnih devedesetih, a još manje svetlim tekovinama oslobodilačkog rata, jednoglasno su poručili vlastima da veruju u Alžir i da računaju na Alžir. Možda je konačno došlo vreme da Alžir počne da računa na njih.

Da je bilo više prostora, pa da se ovaj prilog “prelije” na “Vreme uživanja”, tada bi potpisnik ovog priloga (kome je Alžir “ušao pod kožu”) mogao da vam pripoveda i o mnogo ovozemaljskijim činjenicama o ovoj državi… Iznad svega o Alžircima i Alžirkama, jednom divnom, srdačnom, susretljivom i otvorenom narodu. O alžirskoj kulturi – književnosti (počev od Albera Kamija, “sunčanog Kafke”, ali i o Kamelu Daudu, Hatebu Jasinu, Jasmini Hadri, Abdelkaderu Džemaiju, te čitavom naraštaju mladih pisaca danas), muzici (rai, šabi, andalus, gnava, pustinjski bluz, tek da pomenemo osnovne pravce), o 18 lokaliteta na UNESCO-voj listi svetske baštine čovečanstva, o 1300 kilometara čudesne mediteranske obale, o zaseocima po “vrškim čukama” Đurđure, o mesečevom pejzažu Tasilija, Hogara i Asekrema… A tek klopa… Ali, pre svega toga, prihvatite samo jedan savet: “Ne idite u Alžir, jer možda poželite da tamo i ostanete.”