Izgradnja oružanih snaga socijalističke Jugoslavije je vezana za otpor okupaciji i ustanak koji je tokom Drugog svetskog rata organizovala i sprovela Komunistička partija Jugoslavije. Dobrom organizacijom, unutrašnjom snagom, disciplinom i rezultatima borbe, partizanski pokret razvio se iz gerilske vojske u konvencionalnu armiju – Narodnooslobodilačku vojsku Jugoslavije (NOVJ), čime je obezbedio međunarodno priznanje i podršku. Istovremeno sa vođenjem oružane borbe protiv okupatorskih i kvislinških snaga, izgradnjom sopstvenih organa vlasti još u toku ratnih dejstava izvršena je socijalistička revolucija, i time je pripremljen put za raskid sa nasleđem međuratne kraljevine i formiranje socijalističke federativne republike.

Ključni uzor jugoslovenskim komunistima u tom procesu bila je prva zemlja socijalizma – Sovjetski Savez. Organizacija KPJ, njena međuratna ilegalna aktivnost u Kraljevini Jugoslaviji, veze sa SSSR i Kominternom i učešće pripadnika partije u građanskom ratu u Španiji, predstavljali su osnovu za organizaciju efikasne revolucionarne oružane sile. Pri tome, iz vida nikako ne treba izgubiti slobodarske tradicije i vekovnu naklonjenost gerilskom načinu borbe koja odlikuje stanovnike Balkana, među njima i Srbe, koji su bili najbrojniji element među pripadnicima jugoslovenskog partizanskog pokreta.

Važan deo organizovanja oružane sile partizanskog pokreta predstavljalo je formiranje bezbednosno-obaveštajnog aparata i njegovih pratećih formacija. Pojava slobodnih teritorija na kojima su osnivani revolucionarni organi vlasti zahtevala je organizaciju njihove zaštite. Partizanski odredi i kasnije brigade, zbog svoje mobilnosti i izbegavanja dužeg ili trajnog vezivanja za određenu teritoriju nisu mogli da obave ovaj zadatak u potpunosti. Iako je 13. maj 1944. godine tradicionalno posmatran kao datum osnivanja Odeljenja zaštite naroda (OZN; u narodu poznatije kao Ozna), kao prve zvanične bezbednosno-obaveštajne institucije partizanskog pokreta, još od početka ustanka postojale su formacije sa zadacima zaštite pozadine partizanskih jedinica i revolucionarnih organa vlasti. Njihovo osnivanje pratili su razvoj i jačanje ustanka. Prve takve jedinice formirane su u Sloveniji, potom Hrvatskoj, BiH, Crnoj Gori, Srbiji, Makedoniji i na kraju u Vojvodini. U početku su nosile različite nazive, poput Vojske državne varnosti u Sloveniji, bataljona Protiv pete kolone u Hrvatskoj, bataljona Ozne u BiH itd. Po načinu dejstva one su nalikovale jedinicama sovjetske Unutrašnje vojske NKVD, a najviše Istrebiteljnim bataljonima koji su tokom rata formirani od članova partije i komunističke omladine. Njihov cilj je bio zaštita pozadine Crvene armije i važnih privrednih objekata od dejstava nemačkih diverzantskih grupa.

OSNIVANJE KNOJ–a

Snaženje NOVJ i dobijanje na značaju Balkanskog ratišta u leto 1944. godine, uticali su da se 15. avgusta donese odluka o povezivanju svih navedenih jedinica u Korpus narodne odbrane Jugoslavije – KNOJ. Time je precizno regulisano ustrojstvo i način delovanja ove formacije posebne namene. Međutim, zbog toka ratnih dejstava jedinice KNOJ-a nastavile su da funkcionišu po starom obrascu. Tek je oslobođenje Srbije i Beograda dovelo do normalizacije u funkcionisanju korpusa i prevazilaženja osnovnog nedostatka u njegovom radu – međusobne nepovezanosti i lokalnog okvira delovanja jedinica.

Tokom zime i proleća 1944/1945, jedinice KNOJ-a se nisu suštinski razlikovale od jedinica NOVJ. I jedne i druge učestvovale su u borbama sa okupatorskim i kvislinškim formacijama. Jedna od važnijih vojnih akcija u tom periodu u kojoj su učestvovale i jedinice KNOJ-a bila je gušenje Dreničke pobune na Kosovu i Metohiji, koja je sa promenljivim intenzitetom trajala od decembra 1944. zaključno sa februarom 1945. U pitanju je bila masovna pobuna onih albanskih elemenata koji su otvoreno sarađivali sa italijanskim, nemačkim i bugarskim okupatorima, i koji su se ogorčeno protivili povratku Kosmeta u sastav jugoslovenske države. Pobuna je dovela do odmetanja čitavih jedinica NOVJ sastavljenih od Albanaca, ne samo na Kosmetu. Tako je 500 boraca Kosovske dopunske brigade u Vršcu pod pretnjom oružjem tražilo da se vrate u Metohiju. Brzom akcijom vojvođanskih jedinica KNOJ-a, pobunjenici su opkoljeni i primorani na predaju. Posle istrage i suđenja u Vršcu je streljano jedanaest pobunjenika.

Drenička pobuna je ugrozila normalno funkcionisanje vlasti u oslobođenim delovima zemlje. Njen obim i intenzitet zahtevali su dovođenje dodatnih efektiva iz centralne Srbije, Crne Gore i Makedonije. O ozbiljnosti pobune govori i podatak da je tokom njenog gušenja od oko 39.000 angažovanih boraca NOVJ i KNOJ iz stroja izbačeno 3.266: bilo je 650 poginulih, 1360 ranjenih i 1256 nestalih. Zbog niza neuspeha i loših procena Operativnog štaba za Kosmet, došlo je do uvođenja Vojne uprave i smene nekolicine rukovodilaca koji su svojim postupcima podstakli pobunu (Fadilj Hodža i Krsto Filipović).

LIKVIDACIJA ČETNIKA

Jedna od najintenzivnijih i najkrvavijih operacija u kojoj su učestvovale jedinice KNOJ-a (Bosansko-hercegovačka divizija KNOJ-a, kao i Sandžačka i Crnogorska brigada NO) bilo je opkoljavanje i likvidacije glavnine četničkih snaga pod komandom Draže Mihailovića, do koje je došlo polovinom maja na prostorima Zelengore i Sutjeske. Ogorčene borbe koje su ovde vođene predstavljale su epilog građanskog rata započetog u jesen 1941. godine. Tada je pod i dalje nerazjašnjenim okolnostima došlo do fizičke likvidacije većeg dela ove grupacije, koja je brojala između sedam i deset hiljada četnika. Raspoloživa dokumenta govore o nesrazmerno velikom broju ubijenih u odnosu na zarobljene četnike. Tako je u izveštaju jedne od tri brigade Bosansko-hercegovačke divizije KNOJ-a navedeno da je u periodu od 6. do 15. maja brigada neprijatelju nanela gubitke od 1036 mrtvih i devet zarobljenih, pri čemu je broj ranjenih ostao nepoznat. Izveštaj 3. brigade 37. sandžačke divizije otvoreno navodi: “Ovde nađeni broj zarobljenika, tako i mrtvih je sasvim mali, jer tačno je da je bilo i zarobljenika kao i mrtvih mnogo više, a koji nisu došli ni u Štab brigade, niti u štab bataljona, a bilo je slučajeva da čak ni zarobljeni četnici nisu dolazili u ruke ni do komande čete, jer pohvatane bande su ubijani, klati, bacati u Drinu, o kojima se ništa i ne zna.” U svojoj knjizi Revolucionarni rat, Milovan Đilas je naveo: “Na tom smrtnom putu se se četnici tukli s ogorčenjem obrečenih – jednu našu brigadu su naprosto pregazili. Ali naši su ih metodično stešnjavali, dok nisu upali u neprobojan obruč – na onim istim prostorima gde su partizani morali da se probijaju iz nemačkog obruča u petoj ofanzivi, maja – juna 1943. godine: u partizanskoj kosturnici kraj Sutjeske se nalazi i pokoja ‘četnička’ kost. Nisu ih zarobljavali. Ubijali su ih, rasturene.”

Različite svireposti do kojih je tada došlo nisu pristajale liku hrabrog, požrtvovanog i humanog partizanskog borca. I dok su događaji na severnim jugoslovenskim granicama predstavljali epilog pažljivo isplanirane i sistematične vojnopolicijske operacije, uništenje četnika na Sutjesci i Zelengori izgledalo je kao nekontrolisan osvetnički pokolj. Zato su detalji ove ratne epizode ostali na marginama istorijske nauke, u sferi sećanja i kontroverzi.

U prvim godinama posle rata na teritoriji Jugoslavije delovalo je preko 12.000 odmetnika, bivših pripadnika četničkih, ustaško-domobranskih, belogardejskih i balističkih formacija. U početku su njihove akcije bile uperene protiv simbola i predstavnika novih vlasti: zadruga, mesnih odbora, partijskih aktivista, pripadnika vojske i milicije. Jataci i pristalice su širile vesti o skoroj intervenciji zapadnih saveznika, koji će se suprotstaviti komunističkom teroru i koji će pomoći obnovu predratnog sistema. Iako su među odmetnicima najbrojniji bili četnici, zbog međusobne nepovezanosti i delovanja u lokalnim okvirima nisu mogli da dostignu stepen organizovanosti koji su imale ustaše i slovenački belogardejci. Prvima je u velikoj meri pomagala infrastruktura Rimokatoličke crkve, a drugima podrška Zapadnih saveznika i činjenica da su svoja dejstva izvodili iz centara koji su se nalazili na teritoriji susedne Austrije.

BORBA PROTIV “BANDE”

U borbi sa “unutrašnjim neprijateljem”, pored pripadnika KNOJ-a učestvovali su i pripadnici Ozne (kasnije UDB; u narodu poznate kao Udba) i Narodne milicije. Najveći intenzitet odmetničke aktivnosti zabeležen je u periodu 1945–1947. Uloga i učešće KNOJ-a u borbi protiv odmetnika ostali su obavijeni velom tajne dugi niz godina, što je vremenom uzrokovalo pojavu specifičnog, gotovo holivudskog mita o knojevcima – borcima protiv “bande”, koji je svoje otelotvorenje našao u filmovima Žike Mitrovića o podvizima kapetana Ramiza Lešija. Međutim, prava slika je bila kud i kamo drugačija. Nasuprot želji jugoslovenskog državnog i vojnog vrha da izgradi efikasan i pouzdan sistem bezbednosti, nalazila se surova realnost obeležena nesređenošću prilika, dezorganizacijom, niskim stepenom obučenosti i obrazovanja kadrova KNOJ-a, pre svega starešinskog, zatim lošim stanjem po pitanju tehničke opremljenosti i kvaliteta smeštaja. Nedostajali su sistemi veza i transportna sredstva, kvalitetna odeća i obuća, kao i pojedine namernice. Ipak, brojnost KNOJ-a i visok intenzitet dejstava su doneli prevagu, ali je kao trajno obeležje neuređenosti prilika u KNOJ-u ostala činjenica da je više njegovih pripadnika poginulo u loše izvedenim antiodmetničkim akcijama nego od napada odmetnika.

Pristup celokupnog jugoslovenskog sektora bezbednosti (OZN, KNOJ, JA i Narodna milicija) borbi protiv odmetništva najbolje ilustruju sami dokumenti. Tako je u jesen 1945. godine, jedinicama KNOJ-a prenesena instrukcija načelnika Ozne Aleksandra Rankovića. U njoj je izneseno da je u izveštajima sa terena primećeno da se “četnici, ustaše i ostali banditi zarobljavaju umesto likvidiranja istih na licu mesta”. Izuzetak od ovog trebalo je da budu samo oni koje je trebalo saslušavati. Posebno je trebalo prekinuti sa primećenom pojavom blagog postupanja prema ostacima “naoružanih bandi”. Njih je trebalo u težim slučajevima po kratkom postupku osuđivati na smrt, a u lakšim na vremenske kazne i konfiskaciju imovine. Zarobljene je trebalo predati sudovima na redovni postupak “no potrebno je izbjegavati svako zarobljavanje ako se već može na mjestu likvidirati”.

Jedinice KNOJ-a boravile su na terenu tokom cele godine i u borbi sa odmetnicima primenjivale su uobičajene tehnike antigerilske borbe: pretragu terena, zasede, patrole, potere, ubacivanje u odmetničke redove, vrbovanje pojedinih odmetnika, pretres sela, hapšenja i raseljavanje jataka. Vremenom, manevarski prostor za odmetnike se smanjivao, tako da je na terenu ostao zanemarljiv broj pojedinaca koji su više vremena provodili u skrivanju, nego u aktivnoj borbi i propagandnom delovanju.

OPASNE GRANICE

Pored borbi sa odmetnicima, KNOJ-a je bio zadužene za bezbednost državnih granica. Ideološka bliskost i praktično savezništvo sa Albanijom, Mađarskom, Rumunijom i Bugarskom doveli su do toga da je na ovim granicama, prema rečima samih pripadnika KNOJ-a, vladalo gotovo raspojasano stanje. Istovremeno, na granicama prema Austriji, Italiji i Slobodnoj teritoriji Trsta dolazilo je do ozbiljnih graničnih incidenata uzrokovanih neregulisanim granicama, aktivnostima emigrantskih organizacija koje su uz podršku Zapada nastavile svoje vojnopolitičko delovanje i teškim ekonomskim i političkim prilikama koje su vladale u Jugoslaviji. Mnogi, pre svega radno sposobni mladi ljudi, videli su u bekstvu na Zapad rešenje za svoje ekonomske ili političke probleme. Pripadnici KNOJ-a su likvidirali veliki broj ovih ljudi u pokušajima da se ilegalno prebace preko granice. Zbog toga su granične jedinice na ovim sektorima bile adekvatno popunjene, u stalnom stanju pripravnosti, a njihovi pripadnici su se nalazili pod posebno strogom kontrolom kontraobaveštajne službe i partijske organizacije, pre svega zbog činjenice da su s vremena na vreme pojedini pripadnici KNOJ-a bežali preko granice.

Posebno složene prilike vladale su na jugoslovensko-grčkoj granici. U Grčkoj je u jeku bio građanski rat između Demokratske armije Grčke (DAG) i vladinih snaga. Jugoslavija, Albanija i Bugarska aktivno su pomagale DAG, koju su predvodili komunisti. U pograničnom pojasu dolazilo je do brojnih sukoba DAG i vladinih snaga, pri čemu su pripadnici DAG često prelazili na teritoriju Jugoslavije da se odmore i pregrupišu, evakuišu ranjenike i civilno stanovništvo. Samo tokom 1948. u Jugoslaviju je iz Grčke prešlo više od 12.000 izbeglica. Upadi grčkih vojnika preko granične linije često su dovodili je do razmene vatre, ali i ozbiljnih sukoba sa jugoslovenskim graničarima.

U pogledu delovanja partijske organizacije, KNOJ se nije previše razlikovao do ostalih delova jugoslovenskih oružanih snaga. I u KNOJ-u je vladao princip dvostarešinstva – zajedničkog odlučivanja i odgovornosti zapovednika i komesara, starešina određenih za rukovođenje ideološko-političkim radom. Ipak, KNOJ se od drugih delova vojske razlikovao zbog insistiranja da se za njegove pripadnike biraju provereni i kvalitetni kadrovi. Odmah nakon oslobođenja, izvršeno je nekoliko akcija takozvanog “čišćenja” jedinica od nepouzdanih i kompromitovanih elemenata. Od članova partije očekivalo se vanredno zalaganje ne samo u vršenju vojničkih dužnosti, već i političkom, kulturnom i prosvetnom radu. Međutim, oni često nisu mogli da odole iskušenjima mirnodopskog života. Generalno nizak stepen obrazovanja i pretežno ruralno poreklo, činili su ih neotpornim na pojedine uticaje koji su dolazili iz “građanske” sredine. Težina službe u KNOJ-u i njen intenzitet, posebno kod jedinica koje su dejstvovale protiv odmetnika ili koje su služile na karaulama, ostavljali su malo vremena za ideološko-politički rad.

OD OZNE DO KOS–a

O bezbednosti unutar vojske starala se Kontraobaveštajna služba (KOS). Ova služba ponikla je iz Ozne koja se definitivnim konstituisanjem države, narodne skupštine, vlade i ministarstava 1946. godine diferencirala na civilnu i vojnu. Vojna je dobila naziv Kontraobaveštajna služba – KOS i delovala je pod komandom Dvanaeste uprave Generalštaba, dok je civilna dobila naziv Uprava državne bezbednosti (UDB) i nalazila se u sastavu saveznog i republičkih ministarstava unutrašnjih poslova.

Glavni zadatak oficira KOS-a bilo je pravovremeno otkrivanje svih pojava “neprijateljske delatnosti”. Ova široka formulacija obuhvatala je niz pojava i prestupa od običnog gunđanja, glasnog ispoljavanja nezadovoljstva postojećim stanjem u vojsci i državi, namernog oštećenja oružja i opreme, do otvorenog iznošenja antikomunističkih stavova i dezerterstva. U svom radu oficiri KOS-a su se oslanjali na mreže informatora (doušnika), sa kojima su se tajno sastajali. Ovakav način rada oficirima KOS-a posebno je bio otežan u KNOJ-u, jer su se jedinice nedeljama nalazile na terenu ili su boravile na karaulama na međusobno velikoj udaljenosti, zbog čega nije mogao da se očuva princip tajnosti rada. Površan pristup radu, nedovoljna obučenost i obrazovanost, bilo oficira ili njihovih informatora, dovodili su do niza zloupotreba položaja.

Međutim, objavljivanjem Rezolucije Informbiroa u junu 1948. godine, započinje preokret u jugoslovenskoj spoljnopolitičkoj orijentaciji. Oružane snage FNRJ osetile su raskid sa Sovjetskim Savezom i drugim zemljama “narodne demokratije” kroz odlazak sovjetskih vojnih savetnika, i obustavu isporuka sovjetskog oružja i opreme. KNOJ se našao na direktnom udaru, a to se prvo osetilo kod graničnih jedinica. Gotovo preko noći na jugoslovenskim istočnim granicama nastupilo je stanje ni rata ni mira, ispunjeno napetošću, obeleženo velikim brojem provokacija i graničnih incidenata raznih vrsta (otvaranja vatre, napada na graničare, rušenja ili pomeranja graničnih oznaka, upada naoružanih grupa, ubacivanja propagandnog materijala, verbalnog vređanja, pokušaja otmice civila i vojnika, osvetljavanja reflektorima, povreda vazdušnog prostora).

IZAZOVI IB–a

Jugoslovenski državni i vojni vrh je očekivao oružanu intervenciju Sovjetskog Saveza i njegovih satelita. S druge strane, susedne zemlje su povećale svoje snage na granici, vršile utvrđivanje njenih delova i proširivale pogranični pojas. Na jugoslovenskoj strani granica je posednuta bez razlike svuda, pojačani su efektivi na samoj granici, počelo se sa intenzivnim podizanjem novih i obnovom starih karaula. Graničari su dobili detaljna uputstva o potrebi uzdržanosti u reakcijama, kako se ne bi isprovocirao oružani sukob većih razmera. Do kraja 1953. godine zabeležena su 7724 granična incidenta, dok je 18 jugoslovenskih graničara bilo ubijeno, a 36 ranjeno. I unutrašnje jedinice KNOJ-a su osetile promene koje su se dogodile. Pored postojećih odmetnika na terenu su se pojavile malobrojne, ali odlučne pristalice Rezolucije IB-a.

KOS se odmah uključio u borbu protiv izazova IB-a. Istupanja po liniji IB-a svrstana su pod neprijateljsku delatnost. S tim što su ove prestupe većinom vršili oficiri. Zbog toga se zavidan broj pripadnika vojske našao na udaru organizovane represije, kojom je trebalo neutralisati suprotna mišljenja i njihove nosioce. KNOJ se u tom pogledu nije razlikovao od drugih delova vojske. U početku, iskazi u prilog IB-a mogli su da se čuju na partijskim sastancima, tako da je rad pripadnika KOS-a bio maksimalno olakšan. Međutim, kada su usledila hapšenja i kažnjavanja, pristalice IB-a su se pritajile, tako da su pripadnici KOS-a morali da se vrate starim metodama za prikupljanje informacija – najviše putem mreže doušnika koja u tom trenutku nije postojala među oficirima, tako da je trebalo vremena dok se ona ne izgradi. Pristalice IB-a u redovima KNOJ-a su, pored upućivanja na zatvorske kazne, bile demobilisani, prekomandovani, upućivani u posebne disciplinske bataljone ili na niže dužnosti. Pojedini su se odmetnuli, dok se veliki broj odlučio na bekstvo preko granice u zemlje IB-a.

Za partijsku organizaciju u vojsci, borba protiv IB-a je postala osnova ideološko-političkog delovanja. Međutim, činjenica da je partijski kadar varirao po stepenu obrazovanosti i opšte kulture dovodila je do različitih tumačenja pojedinih istupa članova partije, što je rezultiralo velikim brojem neopravdanih i prestrogih partijskih kazni. U KNOJ-u se neprekidno javljao niz praktičnih problema ideološko-političkog delovanja. Zbog karaktera službe, veliki broj vojnika nije mogao redovno da prisustvuje informisanjima i predavanjima. To se prvenstveno odnosilo na pripadnike graničnih jedinica.

SELJAČKE BUNE

Kako bi se “otupela” ideološka oštrica IB-ovskih napada na “postojanje kapitalističkih elemenata na jugoslovenskom selu”, od članova partije i Narodne omladine u vojsci očekivalo se da pomognu u procesu kolektivizacije, odnosno osnivanju Seljačkih radnih zadruga (SRZ). Jedna od metoda suptilnog pritiska vršena je preko vojnika koji su svojim srodnicima slali pisma, objašnjavajući im prednosti ovakvog načina udruživanja. Tako su vojnici, pored uloge objekta ideološko-političkog delovanja, postali i njegov aktivni nosilac. Za članove partije to je bila i praktična obaveza, a od oficira i podoficira se očekivalo da svoje godišnje odmore provode na selu vršeći agitaciju u prilog zadrugarstva.

Međutim, posle mera “obaveznog otkupa” formiranje SRZ dovelo je do novog talasa nezadovoljstva, koje je pored velikog broja uhapšenih najdalje otišlo u zajedničkoj pobuni seljaka u Cazinskoj krajini u BiH i Slunjskom srezu u Hrvatskoj, u maju 1950. godine. Ova pobuna, pripremana pod parolom “za kralja – protiv današnje vlasti komunista”, u kojoj su zajedno učestvovali dojučerašnji protivnici: Srbi – pripadnici NOP-a i muslimani – u većini tokom rata u redovima kvislinške muslimanske milicije, je pokazala neodrživost politike KPJ prema selu. Pobuna je ugušena odlučnom akcijom organa Udbe i jedinica KNOJ-a, pri čemu je poginulo 11 pobunjenika. U Cazinskoj krajini uhapšeno je 714 ljudi, od kojih je pred Vojni sud izvedeno 288. Od tog broja 17 je osuđeno na smrt, 50 odsto na robiju preko 14 godina, 35 odsto na robiju u trajanju od 10 do 15 godina i 15 odsto do 10 godina. Prema Zakonu o prekršajima, 426 ljudi je osuđeno na kazne od tri meseca do dve godine i rad u rudniku Breza. U Slunjskom srezu uhapšeno je 53 lica od kojih je pred Vojnim sudom osuđeno 26, od čega trojica na smrtnu kaznu.

U jeku sukoba sa IB-om Jugoslavija je uspela da izađe iz diplomatske izolacije u kojoj se našla. SAD su dobro iskoristile ovaj neočekivani sovjetski poklon tako što su ekonomski i vojno počele da pomažu Jugoslaviju, bez uplitanja u njenu unutrašnju politiku, poštujući specifičnosti njenog unutrašnjeg uređenja.

Praktično neutralisanje odmetničke aktivnosti i nastavak napetosti na granicama prema zemljama IB-a istakli su značaj graničnih i umanjili značaj unutrašnjih jedinica KNOJ-a. Nastavljeno je sa njihovim smanjivanjem, da bi 1953. godine bilo odlučeno da se KNOJ raspusti. Njegove granične jedinice formirale su posebnu formaciju pod nazivom Granične jedinice Jugoslavije, dok su unutrašnje jedinice raspuštene. Tradicije KNOJ-a u JNA nastavile su da baštine Granične jedinice Jugoslavije.