Statistika – Migracije u Srbiji
foto: a. anđić
Bilo je to u nekoj zemlji došljaka na brdovitom Balkanu
Serija statističkih brojki objavljenih ovih dana asocira na dve reči – na deobe i seobe.
Od 7.186.862 popisana stanovnika Srbije, 3.949.797 je 2011. živelo u mestu u kome je rođeno, a selilo se 2.465.097 stanovnika.
To je slika nezavršene urbanizacije. Brojke pokazuju izražene migracione struje prema nekoliko velikih gradova, naročito prema Beogradu i Novome Sadu, govore o metropolizaciji Srbije koja ima slabe ekonomske performanse da bi je izvela i podnela. One pomažu da se bolje razume problem nezavršene "urbane kultivacije" gotovo polovine novopečenih stanovnika gradova i drama dramatičnog starenja, smanjenja, nestajanja i umiranja seoskih naselja.
Podatke koji bacaju svetlo na taj fenomen čitalac može naći u publikaciji Migracije Republičkog zavoda za statistiku, u kojoj su jula 2013. objavljeni obrađeni podaci prikupljeni Popisom stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. u Republici Srbiji 30. septembra 2011. U ovom broju "Vremena" donosimo nekoliko segmenata tog pregleda.
"Urbocentrična" politika u godinama posle Drugog svetskog rata, u uslovima komandne ekonomije, povećala je razlike u kvalitetu življenja između gradskih i seoskih naselja. Ekonomski kolaps zemlje 1990-ih, urušavanje institucija, kriminalizacija života na svim nivoima u poslednjem desetljeću 20. stoleća u Srbiji pretvorili su tu stvar u katastrofu, vodili su ka poništavanju urbanističke norme, kao temeljnog instrumenta izgradnje, uređenja.
Uprkos tome, iz statističkih podataka se vidi kako tada buja fenomen trećeg sveta – prenaseljene metropole kao razbijene urbane posude postaju utočište sirotinje. Van tog kruga veliki prostor odumire i prazni se.
Industrijalizacija (1948–1961), koncentrisana u manjem broju centara, uzrokovala je intenzivno preseljavanje, uglavnom seoskog stanovništva, unutar Republike Srbije. Među doseljenim stanovništvom najveći je procenat onih koji su došli iz drugog grada ili naselja u drugoj oblasti 1.231.494, znatno više nego iz drugog naselja iste opštine – 697.442. Uobičajene predstave o tome da je prosečni stanovnik grada u Srbiji jednom nogom na selu ne potkrepljuje statistika – ona pokazuje da su u Srbiji preovlađivale daljinske migracije. Gradsko stanovništvo baš i nije imalo direktnu podršku u bliskom seoskom okruženju.
Devedesetih, kada su industrije u tim gradovima krahirale, u njima su spas tražili i ojađeni iz ratnih područja. Iz država nastalih iz bivših republika SFRJ u Srbiju je došlo 687.948 sadašnjih njenih stanovnika. Značajan deo tog broja došao je u ratnom vihoru.
U toj statističkoj slici geografskog porekla stanovništva vidi se i kako se nastavljaju seobe rutama kojima su se ciklično odvijale tokom 20. veka, intenzivnije tokom i nakon Prvog i Drugog svetskog rata i tokom raspada SFRJ.
Pojačavale su se tendencije nacionalne koncentracije stanovništva, koje su sociolozi zapazili pre 30 godina. Ruža Petrović je u radu Migracije u Jugoslaviji i etnički aspekt pokazala 1987. da se migracije u tadašnjoj zajedničkoj državi odvijaju kanalima koji vode ka nacionalnim centrima. Srbe prema Srbiji, Hrvate prema Hrvatskoj…
Prema Popisu iz 1981, dve glavne migratorne rute ka Srbiji dolazile su iz Bosne i Hercegovine (78,5 odsto doseljenih iz Bosne bili su Srbi) i iz Hrvatske (65,1 odsto bili su Srbi). Inače, Srbi su činili 61,6 ukupnog broja unutrašnjih imigranata koji su se selili ka Srbiji.
Uobičajeno stanovništvo
U Popisu 2011. godine prvi put je za utvrđivanje ukupnog broja stanovnika nekog područja primenjen koncept "uobičajenog stanovništva". Prema ovom konceptu, lice se smatra stanovnikom onog mesta u kojem sâmo (u slučaju samačkog domaćinstva) ili sa članovima svog domaćinstva provodi najveći deo svog vremena, odnosno dnevni ili noćni odmor, nezavisno od toga gde ima prijavljeno prebivalište. Time su u ukupno stanovništvo određenog mesta uključena lica koja su u tom mestu živela neprekidno najmanje godinu dana pre kritičnog momenta popisa, kao i lica koja su u tom mestu živela kraće od 12 meseci, ali s namerom da u njemu ostanu najmanje godinu dana. Beskućnici su popisani u mestu u kome su se zatekli na dan popisa.
Srpski Kinezi
U Srbiji je u 2010. registrovano 21.577 imigranata, dok ih je godinu dana ranije bilo 20.243. Najbrojniju imigrantsku zajednicu čine Kinezi, ukupno 4688. Slede Rumuni (3257 ili 14,5 odsto), Makedonci (1853 ili 9,2 odsto), državljani Rusije (1290 ili 7,4 odsto) i Ukrajinci (975 ili 4,9 odsto).
Dok Kinezi dolaze u Srbiju da bi radili i među njima je manje žena, druge grupe imigranata, posebno iz Rumunije, Rusije i Ukrajine, imaju mnogo veći udeo žena – Ukrajina i Rumunija po 90 odsto – koje se doseljavaju iz porodičnih razloga.
U Srbiji je stalno nastanjeno 30 odsto stranih državljana (onih koji nisu živeli u zajedničkoj državi) ili 6750, a 70 odsto boravi na osnovu dozvole o privremenom boravku dužem od godinu dana. Među stalno nastanjenim strancima je najviše Rumuna (1681 ili 24,9 odsto), Bugara (294 ili 4,4 odsto) i Nemaca (260 ili 3,9 odsto).
Na kraju 2010. u Srbiji je boravilo preko 5000 stranaca sa dozvolama privremenog boravka na osnovu rada, a među njima su više od polovine bili državljani Kine.
Tokom 2010. nije omogućen ulazak u Srbiji za 14.586 stranih državljana, uglavnom jer nisu imali vizu.
Rođeni u inostranstvu
Nakon 1961. godine intenzitet unutrašnjih migracija u Srbiji počeo je bio da jenjava iz godine u godinu, ali tada se u zemljama Zapadne Evrope pojavila potreba za angažovanjem radne snage iz Južne i Istočne Evrope, što je rezultiralo povećanim odlivom radno sposobnog stanovništva iz Srbije počev od sredine šezdesetih godina pa sve do kraja osamdesetih godina prošlog veka. U drugim zemljama, koje ne pripadaju bivšoj SFRJ, rođeno je 82.580 građana Srbije, pokazuje statistička tabela.
Zanimljivo je da se njihov broj posle 2006. uvećao za 18.398. Taj podatak iz Popisa možda korespondira s podatkom Eurostata, koji govori o tome da se broj državljana Srbije koji su boravili u EU na osnovu privremenog boravka smanjio za 32.000 u 2010. u odnosu na 2009. kada je na osnovu odobrenja privremenog boravka po osnovu rada, obrazovanja, spajanja porodice i drugih razloga boravilo 597.914 građana Srbije, a godinu dana kasnije – 565.735…
Prema podacima Svetske banke iz 2011, "populacija emigranata" iz Srbije u 2010. iznosila 196.000 osoba ili dva odsto stanovništva Srbije, a najvažnije destinacije su bile Austrija, SAD, Francuska, Makedonija, Danska i Japan.
Autohtono i doseljeno stanovništvo Srbije
Dok je 1948. godine bilo 22 odsto stanovnika Srbije koji žive u mestu u kome nisu rođeni, takvih je 2011. godine bilo 45 odsto. U mestu rođenja sada stanuje 48 odsto Beograđana, a 64 odsto stanovnika Borske, Braničevske i Jablaničke oblasti. U Novom Sadu, od 341.625 stanovnika, doseljeno je čak 200.000, u Sremskim Karlovcima, domaće stanovništvo čini svega 39 odsto, u Petrovaradinu živi 74 odsto došljaka.
Doseljeno stanovništvo prema području sa kojeg se doselilo, vremenu doseljenja i polu.
Broj žena koje žive van mesta rođenja je za 52 odsto veći od broja muškaraca, što se u ratno doba može objasniti sklanjanjem nejači, a u mirnodopsko vreme tradicijom (ženske osobe prilikom udaje napuštaju roditeljsku kuću češće nego muškarci, mada u doba snažnih migracija to često čine oboje.
Doseljeni iz bivših jugoslovenskih republika i drugih država
(Tabela u foto galeriji)
1. Iz Bosne i Hercegovine 298.835
2. Iz Makedonije 42.568
3. Iz Slovenije 13.762
4. Iz Hrvatske 263.656
5. Iz Crne Gore 69.127
6. Iz ostalih zemalja 82.580
7. nepoznato 1.440
U Srbiji je u trenutku popisa stanovništva, 30. septembra 2011, u 24 sata (kritični momenat popisa) živelo 298.000 stanovnika rođenih u Bosni i Hercegovini, 263.656 u Hrvatskoj, 69.127 u Crnoj Gori, 42.568 u Makedoniji, 13.762 u Sloveniji.
Od ukupnog broja od 770.528 doseljenika, iz država bivše Jugoslavije u Srbiju je došlo 687.948 stanovnika, od toga, 376.777 je stiglo pre raspada Jugoslavije, a 279.737 tokom raspada 1990–2000. Najveći broj, 217.493 ljudi, doselio se u ratnim okolnostima 1990-1995.
U tom talasu se preselilo oko 11 odsto više žena nego muškaraca (115.149 :102.344).
Od onih koji su rođeni u Hrvatskoj, a sada žive u Srbiji 129.247 je došlo 1991–1995, a takođe i najveći broj preseljenih iz BiH (70.576 ljudi) došao je u Srbiju tokom tih pet ratnih godina, između 1991. i 1995. godine.
Migracioni talas ka Srbiji u tom periodu bio je veći nego što ga pokazuje popis koji registruje one koji su septembra 2011. bili živi, a ne i one koji su po dolasku u Srbiju umrli.
Talas se kretao stazom starih migracija. Nakon Drugog svetskog rata, u okviru agrarne kolonizacije (1946–1948), u AP Vojvodinu se doselio veliki broj stanovnika iz drugih republika SFRJ.
Godinu dana pre popisa, 2010, u Srbiji je živelo 86.235 izbeglica, u 2009. Srbija je bila, prema podacima UNHCR-a, na 25. mestu u svetu po broju izbeglica. Najviše je bilo izbeglica iz Hrvatske (64.695) i BiH (21.458).
Godinu dana pre popisa, 2010. je u Srbiji registrovano 210.148 interno raseljenih osoba sa Kosova, dok ih je godinu dana ranije bilo 209.724. Za interno raseljena lica sa područja AP Kosovo i Metohija, čak i ako su više puta menjala mesto stanovanja posle prinudnog preseljenja, popisivači su 2011. upisivali naziv naselja i opštine na području AP Kosovo i Metohija odakle su ta lica prinudno raseljena, kao i mesec i godinu kada se to dogodilo. Popis 2011. godine nije sproveden na teritoriji AP Kosovo i Metohija. U opštinama Preševo i Bujanovac zabeležen je smanjen obuhvat jedinica popisa usled bojkota od strane većine pripadnika albanske nacionalne zajednice.
