Balkanske kriminalne grupe su iz Albanije, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Crne Gore, Grčke, Hrvatske, Rumunije, Severne Makedonije, Srbije i Kosova. Pre 1990-ih, na Balkanu nije bilo obrisa dubokog kriminalnog udruživanja, dok su ilegalna tržišta postojala, ali su bila ograničena na region. Albanija je bila izuzetak. Zemlja je bila izolovana i van kriminalnih tokova. Situacija se promenila početkom 1990-ih otvaranjem nekada zatvorenih ilegalnih tržišta kada su balkanski kriminalci proširili svoje poslovanje i uspostavili nove kontakte širom sveta.

Prvi ozbiljniji kontakti uspostavljeni su tokom sankcija od 1992. do 1995. godine kada se švercovalo gorivo iz Albanije, Bugarske i Rumunije u Jugoslaviju. Ali, uspon balkanskog kriminalnog podzemlja počinje okončanjem ratova u bivšoj Jugoslaviji 1995. godine i padom piramidalnih šema u Albaniji 1997. Nakon ovih kriza, mnogi ljudi iz regiona migriraju širom sveta, što je dovelo do globalizacije balkanskog kriminalnog podzemlja. Istovremeno, Balkan je postao neophodan za krijumčarenje heroina iz jugozapadne Azije u centralnu Evropu, dok se Albanija suočila sa opsežnom kultivacijom marihuane.

UJEDINJENI U KRIMINALU

Simbolično, prvi pomen balkanskog kartela vezan je za prestonicu Urugvaja Montevideo gde je održano prvo Svetsko fudbalsko prvenstvo 1930. godine. Jugoslavija je i tada bila opterećena nacionalnim tenzijama, pa je reprezentacija igrala bez Hrvata, koji su odlučili da bojkotuju Mundijal pošto je Jugoslovenski fudbalski savez premešten iz Zagreba u Beograd. Ovaj teret neće važiti za balkanske kriminalce. Oni će sarađivati uprkos etničkim razlikama. Tako je u operaciji "Balkanski ratnik" iz oktobra 2009. godine, na luksuznoj jahti u blizini Montevidea zaplenjeno više od dve tone kokaina. Uhapšene su dve osobe, Urugvajac i Hrvat, članovi kriminalne grupe Darka Šarića, srpskog državljanina crnogorskog porekla.

Šarić je postao interesantan organima reda još 2000. godine kada je srpska policija dobila informacije od kolega iz inostranstva o sumnji u pranje novca. Međutim, Šarić je uspeo da ostane van radara sve do 2007. godine, kada je najmanje 300 italijanskih policajaca počelo da istražuje aktivnosti srpskih i crnogorskih kriminalnih klanova u Italiji – oni su, za samo dve godine i bez sukoba sa Italijanima, preuzeli tržište kokaina od kalabrijske mafije Ndrangeta zbog vojne organizacije i snažnih veza sa kolumbijskim proizvođačima kokaina.

Tokom istrage, italijansko krivično pravosuđe nije se pozivalo na balkanski kartel, već na pojedine kriminalne organizacije sa Balkana. Trgovina oružjem ojačala ih je 1990-ih u Italiji, što se očekivalo zbog ratova u bivšoj Jugoslaviji, ali i krađe oko 550.000 komada vatrenog oružja, 840 miliona metaka i 16 miliona granata iz skladišta u Albaniji 1997. godine. Nema tačnih procena o količini oružja koje je postalo ilegalno za vreme ili nakon ratova u bivšoj Jugoslaviji. Ipak, činjenica da je Jugoslovenska narodna armija imala oko 180.000 vojnika pod oružjem krajem 1980-ih može da dočara brojnost oružja koje bi moglo završiti na crnom tržištu.

"Balkanski ratnik" je opisana kao operacija kojom je sprečeno stvaranje balkanskog kartela iako su mediji Šarića nazivali balkanskim kraljem kokaina, ali i srpskim. Nakon pada Šarićeve grupe nije se mnogo pričalo o balkanskom kriminalnom udruženju, već više o dugotrajnim krivičnim postupcima protiv članova, osim 2010. godine, kada je u Španiji zaplenjeno 700 kg kokaina iz Brazila. Poslednji delovi Šarićeve grupe navodno su uhapšeni u akciji "Dogma". To ne znači da su se pripadnici kriminalnog podzemlja sa Balkana penzionisali, već su nastavili da grade veze u Južnoj Americi, Španiji, Holandiji i Velikoj Britaniji. Pojavili su se i u Australiji.

Balkanski kriminalci su 2015. godine označeni kao najveća pretnja Australiji. Vodeći igrači su gangsteri Kings Krosa koji kontrolišu krijumčarenje kokaina iz Australije, Španije i Holandije u australijske luke. Australijska policija je tada naglasila kako balkanske grupe više ne deluju po etničkim linijama, već stvaraju saveze i regrutuju mlade ljude sa Balkana koji su se preselili u Australiju u različitim talasima migracija. Centralnu ulogu u ovoj balkanskoj priči imao je Vaso Ulić, koji je 2019. godine u Crnoj Gori priznao da je organizovao klan za međunarodnu trgovinu drogom.

Još jedan balkanski narko-bos je Klement Balili iz Albanije, čiji policijski dosije ima više od 10.000 stranica. U maju 2016. godine, grčka policija uhapsila je 15 članova kriminalne mreže koja je švercovala kanabis iz Albanije u Grčku i Evropu, a finansirao je i vodio Balili. Grčka policija nije uhapsila Balilija navodno zbog političke zaštite. Nakon međunarodnog pritiska, smenjen je sa mesta direktora saobraćaja u Sarandi, a albanska policija izdala je nalog za njegovo hapšenje. Balili je bio u bekstvu do januara 2019. godine kada se predao policiji, baš kao i Šarić.

Američke vlasti su 2015. godine označile Nasera Kelmendija za glavnog gospodara droge i vođu kriminalne familije na Balkanu, sa mrežom saradnika širom regiona (posebno Kosova, Bosne i Hercegovine, Crne Gore i Srbije) i Evrope. Sumnja se da kriminalna organizacija Kelmendija distribuira drogu iz Avganistana preko Turske do Evrope – prvenstveno heroin, ali i kokain i ekstazi. Postoje sumnje i na pranje novca. Sud u Prištini je 2018. godine proglasio Kelmendija krivim za distribuciju narkotika, ali je kasnije pušten i čeka ponovno suđenje.

Još jedna osoba se takmiči za titulu balkanskog kralja kokaina: Edin Gačanin, vođa kartela Tito i Dino, često označen kao bosanski ili srpski kartel. Krijumčare najmanje jednu trećinu droga koja u Holandiju stižu iz Južne Amerike, imaju monopol nad trgovinom kokainom i izgubili su 14 tona kokaina zbog zaplena za samo dve godine. Srpske bezbednosne službe smatraju da je kartel Tito i Dino preuzeo posao sa kokainom od grupe Amerika 2016. godine nakon hapšenja njihovog visokog člana Zorana Jakšića. Gačanin i Jakšić su kokain uglavnom kupovali u Peruu i Ekvadoru i krijumčarili ga u Holandiju i Belgiju.

Balkanski kartel stigao je i do Crnog mora. U martu 2019. godine, rumunska policija zaplenila je više od tone kokaina koji je balkanski kartel kupio od Brazila, a koji je trebalo da stigne u Holandiju, Belgiju i Španiju preko luke Konstanca i Balkana. Uhapšena su dvojica srpskih državljana koji se dovode u vezu sa Davorom Trajkovićem, navodno umešanim u krađu velike pošiljke kokaina 2014. godine u Valensiji, što je izazvalo cepanje kriminalne organizacije iz Crne Gore na škaljarski i kavački klan i krvavi sukob koji je ubio 50 ljudi od 2015. godine.

Evropol je od 2018. godine koordinirao nekoliko operacija protiv balkanskog kartela, koji opisuje kao mrežu organizovanog kriminala. Sve operacije su deo šire evropske strategije protiv balkanskog kartela. Trgovina kokainom iz Kolumbije, Ekvadora i Paname u Evropu i Aziju vodeći je posao balkanskih kriminalaca, koji su takođe uključeni u trgovinu oružjem. Pripadnici balkanskog kartela, prema ovim operacijama, uglavnom su kriminalci iz Srbije, Hrvatske, Crne Gore, Slovenije i Bosne i Hercegovine.

UJEDINJENI U KARTELU

Bez sumnje, kriminalne organizacije sa Balkana sarađuju i krijumčare velike količine kokaina iz Južne Amerike u Evropu, Australiju i Aziju. Međutim, izazovno je proceniti postojanje balkanskog kartela jer se u javnom diskursu često meša sa mrežama, sindikatima, kriminalnim organizacijama, klanovima i grupama. Osim toga, balkanski kartel je istovremeno označen kao balkanski i nacionalni, poput albanskog, bosanskog, hrvatskog, crnogorskog ili srpskog. Razbijanje mita o balkanskom kartelu nije moguće bez razumevanja kriminalnog kartela.

Kriminalni kartel je sofisticirani savez više kriminalnih organizacija i ćelija koje dugo sarađuju pod vođstvom nekoliko šefova i glavnog lidera i imaju jake veze sa drugim organizovanim kriminalcima na nacionalnom, regionalnom i međunarodnom nivou. Primarni izvor prihoda je trgovina drogom. Karteli proizvode, transportuju i distribuiraju narkotike uz pomoć kriminalnih organizacija koje su ili članice ili blisko sarađuju sa kartelom. Oni takođe peru novac od trgovine drogom.

Ilustracije radi, glavni meksički karteli (Sinaloa, CJNG, Beltran-Leiva, Del Noreste, Los Zetas, Guerreros Unidos, Gulf, Huarez, La Linea, La Familia Michoacana i Los Rojos) distribuiraju drogu u gradovima širom Sjedinjenih Država. Karteli se sastoje od različitih kriminalnih organizacija i ćelija koje izveštavaju direktno vođama u Meksiku ili indirektno preko posrednika i dodeljene su im posebne funkcije – proizvodnja, transport, distribucija i pranje novca. Tako je pokriven čitav lanac poslovanja sa drogom.

Karteli se razlikuju od kriminalnih mreža, organizacija ili klanova, grupa i uličnih bandi zbog čvršće organizacije i jasnije podele posla. Kriminalna mreža je paukovska konstrukcija kriminalnih organizacija koje deluju sa visoko definisanim strukturama komande i kontrole. Međutim, organizacije u kriminalnoj mreži nezavisnije su u donošenju odluka nego u kartelima. Kriminalne grupe su brojne i razlikuju se po veličini. Uglavnom distribuiraju narkotike na maloprodajnom nivou. Ulične bande su proizvođači straha i zastrašivanja na terenu.

Teoretski, balkanski kartel bi trebalo da bude savez kriminalnih organizacija iz Albanije, Bosne i Hercegovine, Bugarske, Crne Gore, Grčke, Hrvatske, Kosova, Rumunije, Severne Makedonije i Srbije (ili barem neke od njih) sa čvrstom hijerarhijskom strukturom i istaknutim vođom zločinačkog poduhvata, koji je u stanju da upravlja proizvodnjom, transportom i distribucijom droge, kao i da pere novac. Na osnovu analize javnog diskursa, nema vitalnih znakova da balkanski kartel zaista postoji.

U javnom diskursu, balkanski kartel je uglavnom povezan sa trgovinom kokainom. Nema naznaka da kriminalne organizacije sa Balkana proizvode kokain i tako obavljaju ceo lanac poslovanja sa drogama. Zapravo, kokain nabavljaju od latinoameričkih kartela na izvoru proizvodnje i transportuju ga u Evropu. Postali su neverovatno istaknuti u ovom poslu. Ovo važi isto i za ljude označene kao balkanski narko bosovi. Takođe, Evropol pominje kriminalne organizacije koje su deo balkanske kriminalne mreže, a ne kartela, iako su pristup nazvali kao strategija protiv balkanskog kartela.

Možda zavara činjenica da su kriminalne organizacije sa Balkana često multinacionalne. Na primer, krivična prijava slovenačke policije protiv ćelije crnogorske kriminalne organizacije koja je delovala u Sloveniji obuhvatila je 48 osoba – od kojih je 20 državljana Slovenije, zatim Srbije (11), Bosne i Hercegovine (9), Hrvatske (5), i Crne Gore (2) i Severne Makedonije (1). To je kriminalna organizacija čiji su članovi državljani bivših jugoslovenskih republika koji mogu komunicirati bez većih problema.

Balkanske grupe su mešavina etnički ograničenih kriminalnih organizacija vođenih profitom na različitim ilegalnim tržištima u zavisnosti od potražnje i organizovane u ćelijskom režimu, koje deluju u određenoj zemlji i pokretne su u mnogim kriminalnim oblastima. Organizacije, takođe, stvaraju kriminalne mreže. Zajednički jezik i nacionalnost najčešće ujedinjuju kriminalce sa Balkana, pa postoje kriminalne organizacije u kojima dominiraju pojedinci sa albanskog govornog područja i jezika bivše Jugoslavije. Sarađuju i sa kriminalnim organizacijama iz Bugarske, Grčke i Rumunije.

Sudeći po hapšenjima i zaplenama narkotika, Evropa je najčešće krijumčarsko odredište, pre svega Belgija, Holandija, Španija i Nemačka. Samo u Španiji postoji 100 organizovanih kriminalnih grupa sa Balkana. Postoji i razlog za saradnju. Moguće je zaraditi dvostruko više od krijumčarenja kokaina iz Južne Amerike u Evropu nego u Severnu Ameriku, čak i uz troškove – dok kilogram kokaina u SAD vredi i do 28.000 dolara, u Evropi ide od 40 do čak 80.000 dolara.

Zašto je važno utvrditi postojanje balkanskog kartela, posebno u regionu? Balkanski kriminalci još uvek malo rade u regionu. Kokain se ne proizvodi na Balkanu, niti je potražnja velika zbog slabe kupovne moći stanovništva. Tržište je malo. Međutim, na Balkanu postoje predispozicije za stvaranje kartela koji može naneti štetu kao u Latinskoj Americi: ugroziti državni suverenitet i monopol na upotrebu sile; zameniti određene državne funkcije, kao što su obezbeđivanje bezbednosti, stvaranje stabilne ekonomije i valute, ali i održavanje kulturnog identiteta; uzurpirati državu kao oblik održivog društvenog i političkog uređenja.

Predispozicije su: Balkan je postao deo puteva droge kokaina, prvenstveno preko luka u Albaniji, Crnoj Gori, Grčkoj, Hrvatskoj i Sloveniji; Balkan više nije samo tranzitna zona, već i region u kome se sve više proizvode marihuana i sintetičke droge; na Balkanu su države još uvek slabe i sa autoritarnim tendencijama. Iako balkanski kartel još uvek ne postoji, barem na osnovu analize javnog diskursa, ključno je da policijska saradnja na Balkanu bude bolja i neopterećena nerešenim bilateralnim pitanjima i političkim razlikama.