Nedavno je predsednik Republike Srbije u svom obraćanju učesnicima 40. zasedanja Generalne konferencije Uneska u Parizu istakao da je potrebno poštovati povelju Uneska, odnosno posebno se posvetiti zaštiti kulturnog nasleđa "od svih oblika nasilja" kao i da "i dalje postoje pritisci da se srpsko nasleđe na Kosovu i Metohiji preda nekom drugom i da mu je neophodna zaštita". O kojoj vrsti "predaje" je reč i, još važnije, o kojoj vrsti "zaštite" je reč, neke su od tema razgovora sa dr Jelenom Pavličić, docentom istorije umetnosti na Fakultetu umetnosti Univerziteta u Prištini sa privremenim sedištem u Kosovskoj Mitrovici, saradnicom Centra za muzeologiju i heritologiju Filozofskog fakulteta u Beogradu i autorkom više radova u domaćim i međunarodnim naučnim publikacijama o zloupotrebi i očuvanju nasleđa na Kosovu i Metohiji.

"VREME": Kad se kaže – manastiri na Kosovu, misli se najpre na manastire sa Uneskove Liste svetske baštine. Upisani su pod zajedničkim nazivom Srednjovekovni spomenici na Kosovu, nije naznačeno da su to srpski manastiri, pa se među našim stručnjacima taj naziv tumači kao kompromis koji bi mogao da odgovara raznim eventualnim političkim rešenjima kosovskog problema.

JELENA PAVLIČIĆ: Četiri sakralna srednjovekovna spomenika – manastiri Pećka patrijaršija, Gračanica, Dečani i Crkva Bogorodice Ljeviške prepoznati su kao jedinstvena svedočanstva umetničkih pregnuća u srednjovekovnoj srpskoj državi koja u sebi sažimaju elemente romaničke i vizantijske kulture, a koja su nakon ratnih sukoba na Kosovu i Metohiji u stanju ugroženosti. Ove spomenike je za Listu nominovala Republika Srbija. U nazivu pod kojim su spomenici upisani na Listu izostaje reč koja ukazuje na njihov srpski identitet iako su na tome insistirali stručnjaci iz Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture u Beogradu (RZZSK), koji su i izradili nominacione dosijee za same spomenike. Promenu u nazivu brisanjem reči srpski izvršio je ICOMOS (Međunarodni savet za spomenike i spomeničke celine), koji je i savetodavno telo Komiteta za Svetsku baštinu i bez čije preporuke se ne može izvršiti upis spomenika na Listu. ICOMOS nije prihvatio u celosti ni argumentaciju RZZSK zbog koje su spomenici predloženi da se upišu na Listu svetske baštine u opasnosti, već je i iz tih dokumenata vidno umanjeno prisustvo prideva srpski. Ovakvo delovanje nije moglo zadovoljiti domaće stručnjake, ali je u datom trenutku bilo izgleda jedino prihvatljivo, budući da je čitav proces nominacije i upisa spomenika na Listu tekao ubrzano, a nakon Martovskog pogroma 2004. godine, koji je potvrdio da su i pomenuti spomenici u neposrednoj opasnosti.

U narednom periodu u domaćoj javnosti su se isticale pozitivne strane upisa četiri srednjovekovna spomenika na Listu baštine u opasnosti, dok se nije oštrije reagovalo u smislu traženja odgovora na namere zbog kojih je naziv grupe spomenika nedorečen. Ovo verovatno stoga što se verovalo i veruje i dalje u idejne osnove Uneskovog projekta Svetska baština u opasnosti nastalog da informiše javnost o postojanju opasnosti za dalji opstanak spomenika koji su značajni ne samo za jednu društvenu zajednicu već za čitavo čovečanstvo. Takođe, cilj tog projekta je i da ohrabri akcije koje umanjuju ili sasvim eliminišu opasnost po spomenike, pa su u tom smislu titularima dostupna sredstva Fonda Svetske baštine kao i stručna podrška u stvaranju metodologije očuvanja i sprovođenju mera zaštite nad baštinom koja je na Listi.

Da li Republički i lokalni zavodi za zaštitu spomenika kulture uspevaju da zaštite srpsku baštinu na Kosovu?

Kao primarni rizici po stanje četiri pomenuta spomenika u zvaničnim dokumentima Uneska prepoznati su (ne)sigurnost, nerešeno vlasništvo i nepostojanje stabilne političke situacije, a potom i specifičniji – građanski nemiri, nedefinisan pravni okvir, plan upravljanja i nezadovoljavajući nivo očuvanja i održavanja spomenika. Isti faktori rizika po nasleđe ponavljaju se kao nepromenjeni u redovnim Uneskovim izveštajima već duži niz godina, ali se nigde ne precizira na koji način se razvija metodologija zaštite ovog nasleđa, odnosno na koji način se manifestuje opasnost, kako ju je moguće pratiti i kako sprečiti njene posledice. Takođe, onaj kome je usvojen zahtev za upis na listu ugroženih spomenika svetske baštine ne može ili s teškoćom ostvaruje svoje ingerencije, jer u institucijama samoproglašene države Kosovo nije prepoznata, a kamoli integrisana nadležnost srpskih službi zaštite, odnosno delovanje ovih ustanova nije sasvim dobrodošlo na teritoriji Kosova ako nije posredovano nekom trećom interesnom stranom. Ovi problemi nisu od male važnosti, naročito ako znamo da je neizvesna sudbina Srednjovekovnih spomenika na Kosovu omeđena učestalim fizičkim napadima albanskog stanovništva na njih.

Urušavanje i restrukturiranje institucija zaštite baštine sa Kosmeta nakon rata, kao i pomirljivo nejasno definisane nadležnosti, prava i obaveze drugih baštinskih ustanova nije vodilo dijalozima, već distanciranju, kako od institucionalnih baza koje imaju zajednički problem – nasleđe, tako i od samog nasleđa. Zato je u praksi mnogo svedočanstava, davne i skorije prošlosti, na Kosovu i Metohiji koji nisu deo niti jednog sistema zaštite de facto. Na sreću ili ne, ima naučnika koji im posvećuju pažnju, no budući da nije sistemska, takva pažnja je viđena više kao ekskurs. Naučne analize i tumačenja, neće nužno uticati na fizičko očuvanje samog predmeta baštine, ali će ga delom, sasvim sigurno sačuvati od zaborava.

Osim fizičke ugroženosti, srpske srednjovekovne spomenike na Kosovu godinama unazad ugrožava i prekrajanje istorije.

Da, reč je o neutemeljenim interpretacijama koje govore u prilog albanske, ilirske ili osmanske prošlosti pomenutih sakralnih kompleksa. U tom smislu, pomereno je težište sa fizičke na semantičku ugroženost, koja se manifestuje upravo kroz domen interpretacije i prezentacije, a podstaknuta je kreiranjem novog identiteta takozvane države Kosovo i novim odnosom koji ista treba da uspostavi sa baštinom na ovoj teritoriji. Traže se istorijske veze sa mestima baštine, koje će potvrditi da je u njihovom nastajanju ili tokom dugog života učešće Albanaca, ili Ilira i Osmanlija, čijim naslednicima Albanci na Kosovu sebe često (ne uvek) smatraju, imalo bitnu ulogu. Lista svetske baštine čini spomenike o kojima je reč vrednim za novo tzv. kosovsko društvo, što je povod kosovskoj zajednici da se za njih "bori" odnosno da ih u pseudonaučnoj interpretaciji i grubom kulturnom propagandom svojata. U tom smislu je opravdano nagovešteno strahovanje iz predsednikovog obraćanja, da će se eventualnim ulaskom tzv. Kosova u Unesko dati legitimitet takvim činovima koji narušavaju celovitost spomenika, njihovu istoriju i davno u nauci verifikovane vrednosti, ali i savremeni život na način na koji se do sada odvijao.

Njihovim eventualnim ulaskom, Kosovo bi ratifikovalo sporazume koji ga obavezuju na poštovanje Uneskovih principa i konvencija, što podrazumeva i poštovanje dosadašnjih pogleda, valorizacije i zaštite Srednjovekovnih spomenika na Kosovu, kako su upisani na Listu. Apsurd je svakako u tome da je nemoguće verovati u iskrene namere kosovskih vlasti da očuva srpsko nasleđe, budući da je učestvovala i podržavala njihovo skrnavljenje u više navrata, ali i u sistem zaštite kulturnih dobara na Kosovu, jer do sada, uprkos nekolicini respektabilnih naučnika i stručnjaka, sama kosovska struka zaštite spomenika nije zvanično istupala protiv uništavanja i neutemeljenih, politizovanih interpretiranja baštine.

Naše pravo strahovanje trebalo bi, ipak, da je usmereno na nasleđe u celini. Sadašnje stanje drugog spomeničkog nasleđa na Kosovu i Metohiji koje svedoči o srpskoj istoriji i postojanju srpskog naroda na ovim prostorima šalje alarmantne poruke.

Koje konkretno?

Poznati su već primeri zatiranja crkava i namernog zaborava srpske sakralne baštine (npr. razaranje Bogorodičine Crkve u Mušutištu i crkve Sv. Đorđa u Rečanima), pored fizičke destrukcije i kroz njihovo predstavljanje u okviru baze spomeničkog nasleđa koju je kreiralo Ministarstvo kulture tzv. Republike Kosovo. Budući da su spomenici o kojima je reč odavno valorizovani u nauci, kao i u okvirima domaće i međunarodne službe zaštite, isprva se demanti smatrao nepotrebnim, no, "stvar" je u narednim godinama(!) dobila nastavak u vidu raznih publikacija u kojima se promovišu iste (ne)istine (o manastiru Dečani, Crkvi Bogorodice Ljeviške, Prizrenskoj Kaljaji, Tvrđavi Novo Brdo…), kao i kroz skrnavljenje i izmene faktografije spomenika, poput nedavnih u Crkvi Sv. Nikole na Novom Brdu. Istovremeno, ne jenjava imovinski spor manastira Dečani sa lokalnim stanovništvom, odnosno ne poštuju se zakonske presude same države Kosovo. Da se ne poštuje ni Zakon o specijalnim zaštićenim zonama, videli smo upravo na primeru pomenute novobrdske crkve.

Ako nije zagarantovana sigurnost spomenicima koje Unesko smatra svetskom baštinom, šta reći o spomenicima koji nisu pod zaštitom?

Zato i treba podsećati na sve one spomenike koji nisu zbrinuti pod kapom nekih novih pravnih okvira. Tu je i pitanje graditeljskog nasleđa, koje je delom bilo prepoznato u jugoslovenskim zakonima o kulturnim dobrima, kao i javnih spomenika koji to do 1999. nisu, a kojih smo se u međuvremenu takoreći odrekli. Istina je da su nam oni fizički nedostupni, te da su korisnici ovih spomenika promenjeni, ali to nas ne lišava odgovornosti, naprotiv, trebalo bi da pojača našu brigu o njima. Transformacije i reinterpretacije spomeničkih celina poput Partizanskog groblja arhitekte Svetislava Ličine ili Spomenika bratstvu i jedinstvu vajara Miodraga Živkovića u Prištini, zatim uništavanje spomenika Bori Vukmiroviću i Ramizu Sadikuu u Landovici i brojni drugi primeri kao da su nas oslobodili socijalističke prošlosti. Ovi spomenici su prepušteni tumačenju i slobodnoj upotrebi savremenog albanskog društva na Kosovu, o čemu najbolje svedoči primer Spomenika bratstvu i jedinstvu u Prištini (1961), čiji je jedan deo koji predstavlja apstrahovanu grupu osmorice partizana nakon nekoliko neuspešnih pokušaja uklanjanja obojen u boje zastava zemalja koje su priznale nezavisnost samoproglašenog Kosova. Takva dekontekstualizacija i rekontekstualizacija spomenika potire njegova prvobitna značenja i upisuje mu nova, što potvrđuje i obnova spomenika sprovedena prošle godine od strane gradskih vlasti, nakon koje spomeniku nije vraćen prvobitni izgled.

Isto se ponavlja i sa graditeljskim nasleđem, recimo, uništeno i spaljeno 2004. godine gradsko jezgro Prizrena – Potkaljaja, poznato po do tada očuvanoj tradicionalnoj arhitekturi 19. veka, danas se sasvim nedosledno obnavlja. Jedini (nama poznat) primer oštre reakcije stručne javnosti u samoproglašenom Kosovu za očuvanje urbanog nasleđa jeste vezan za obnovu, u požaru izgorele, zgrade Hotela Union. Zanimljivo je ipak, da iako je ova građevina bila proglašena spomenikom kulture i po našim ranijim zakonima, a svedoči o gradskom životu Prištevaca s početka 20. veka, reakcija srpskih stručnjaka iz oblasti zaštite je izostala. Nju ovde pominjemo ne kao direktno uperenu kritiku, već više kao žalni povik da je izostanak reakcije sasvim očekivana reakcija.

Međutim, glavno pitanje, i ono traje od početka sukoba na Kosovu, jeste kako fizički sačuvati srpsku baštinu ako dođe do odvajanja Kosova.

Do ratnih zbivanja, a potom samoproglašenja Kosova je već došlo, pa smo odavno, dakle, suočeni sa problemom zaštite srpske baštine u kontekstu svega što smo do sada rekli. Na primerima koji su nam poznati iz novije istorije vidimo da pravni okvir nije garant očuvanja nasleđa, pa ga je i teško prejudicirati. Međutim, on jeste osnov za htenja civilizovanih zajednica da unapređuju, poštuju i čuvaju nasleđe za budućnost. Međunarodnim konvencijama o očuvanju baštine garantovano je pravo vlasnika i naslednika – baštinika da brinu o svom nasleđu, ma na kojoj se teritoriji ono nalazilo, odnosno bez obzira na promenu titulara.

Osvešćivanje svih interesnih strana o značaju nasleđa i njihova saradnja u procesu očuvanja baštine na Kosovu i Metohiji jeste gorući problem, ali se ne može rešiti na brzinu, pod pritiskom bilo kakve političke situacije.

Zaborav je zapravo važan deo tog problema. Nekako smo uspeli da poreknemo vreme, odnosno ono što ga definiše, a to je kontinuitet i sećanje na momente koji ga čine. Kako je opravdano rečeno da vreme ne postoji bez sećanja, čini se da je utoliko veća privilegija ljudskog roda to što može da pamti minulo, oseti trajanje nekog iskustva i na osnovu njega planira budućnost. Kada je reč o brizi za nasleđe, kontinuum je zaista posebno važan. Veza prošlog, sadašnjeg i budućeg nije samo važna za poimanje konstrukta zvanog baština, već je i podsetnik pri svakom susretu s njom. U slučaju brige za nasleđe Kosova i Metohije, samim dvodecenijskim jazom teškoća, ta veza s izrazitim svedocima dugog trajanja, a time i prebogatim različitim kulturnim značenjima, je narušena. Sadašnjost, u lancu zvanom vreme, opominje na odgovornost koju svaki savremeni čin nosi. U tom smislu, briga za očuvanje nasleđa povezana je sa brigom o poimanju savremenog trenutka, dok su strahovi o "predaji srpskog nasleđa" zapravo strahovi da smo ga predali (našem) zaboravu.