Goran Musić je ekonomista, istoričar i dugogodišnji aktivista u studentskim i radničkim inicijativama. Trenutno je na doktorskim studijama istorije u Italiji (Evropski univerzitetski institut u Firenci), gde istražuje štrajkački pokret u poznom jugoslovenskom socijalizmu. Musić je 6. maja na poziv Centra za politike emancipacije u beogradskom Domu omladine, u sklopu ciklusa "Zaglavljeni na periferiji: analize procesa periferizacije i kritike tranzicionog diskursa", održao predavanje pod nazivom "Godine raspleta: jugoslovensko radničko samoupravljanje između tržišnog socijalizma i neoliberalizma, 1987–1991".

Sa Goranom Musićem smo razgovarali o poslednje tri decenije našeg društva. Dotakli smo se socijalizma, raspada SFRJ, pitanja tranzicije, karakteristika postpetooktobarske decenije, ali i perspektiva evrointegracija.

"VREME": Osamdesete godine prošlog veka predstavljaju prekretnicu u savremenoj globalnoj istoriji. Tada "realni socijalizam" zapada u krizu, neoliberalna logika postaje dominantna, a države tzv. istočnog bloka počinju da se reformišu i integrišu u globalnu ekonomiju. U SFRJ ovaj period obeležen je uticajem MMF–a, radničkim štrajkovima i rastom nacionalizma. Možete li nam ukratko pojasniti socijalna previranja u poslednjoj jugoslovenskoj deceniji?

GORAN MUSIĆ: U Srbiji se iz današnje perspektive osamdesete godine prošlog veka interpretiraju ili kao poslednja dekada dobrog i bezbrižnog života u zajedničkoj državi ili kao početak puta u propast, mračni tunel na čijem kraju nas čeka neminovna eksplozija. Krvoprolića koja su usledila 90-ih u velikoj meri oblikuju naše kolektivno sećanje na to vreme. Obični ljudi život u deceniji koja je prethodila raspadu SFRJ romantizuju poredeći je sa godinama sankcija i ratova. Sa druge strane, osamdesete se često predstavljaju kao godine u kojima se stanovništvo oduševljeno pridružuje udaranju u ratne bubnjeve i slavljenju jakih vođa. Navodna lakoća kojom nacionalisti dolaze na vlast u svim republikama jeste mit koji u životu održavaju kako nacionalističke tako i liberalne političke struje. Prva, kako bi sa sebe sprala istorijsku krivicu prikazujući sebe kao izraz volje naroda, a druga – kako bi očuvala imidž neukaljane, prosvetljene elite koja društvo čuva od destruktivnih unutrašnjih poriva.

Ako pogledamo izvore iz tih godina, ključna reč tada, kao i danas, jeste kriza. Usled prezaduženosti kod stranih poverilaca, jugoslovenska savezna vlada usvaja niz mera štednje pod tutorstvom MMF-a. Životni standard velikog broja radnih ljudi, posebno onih zaposlenih u baznim industrijama i preduzećima u prerađivačkom sektoru, koja nisu imala direktan pristup devizama, srozava se na nivo iz sredine 60-ih. Raskorak između zvanične ideologije društvene jednakosti, radničkog samoupravljanja i problema sa kojima se ljudi suočavaju u svakodnevnom životu postaje sve očigledniji. U toj situaciji se pojačava aktivnost raznoraznih društvenih aktera koji pokušavaju da ponude svoja objašnjenja krize i predloge za njeno prevazilaženje. Nacionalizam se sredinom te decenije sa margina polako pomera u glavni tok javnog diskursa. Međutim, osamdesete godine obeležile su protivrečne tendencije i raznovrsne ideje koje uleću u vakuum koji iza sebe ostavlja zvanična ideologija. Tu nailazimo na predane zagovornike slobodnog tržišta, kojih u SFRJ nikada nije manjkalo, ali i na masovne mobilizacije industrijskog proletarijata koji diže glas protiv svaljivanja tereta reformi na leđa radničke klase, na pokušaje ponovnog promovisanja integralnog jugoslovenskog identiteta, na preispitivanje predratne istorije same Komunističke partije Jugoslavije i različitih frakcija unutar nje itd.

Postoje analitičari koji raspad SFRJ tumače spoljnim faktorima gde se međunarodna zajednica, predvođena ujedinjenom Nemačkom, vidi kao glavni akter dezintegrisanja Jugoslavije. Sa druge strane, ima i onih koji ključ pronalaze u unutrašnjim kontradikcijama socijalizma. Kako vi tumačite raspad socijalističke Jugoslavije?

Istorijski gledano, velike sile igraju bitnu ulogu na Balkanu gde su se lokalne elite i oružani pokreti često mogli osloniti na podršku stranih mentora sa suprotstavljenim interesima. Raspad SFRJ u tom smislu nije izuzetak. Istoriografija kod nas i u inostranstvu se dosta bavila diplomatskom istorijom i ulogom stranih faktora, ali ono što ostaje zapostavljeno jeste unutrašnja dinamika, napori običnih ljudi, prodor novih tumačenja društvene realnosti i stvaranje novih elita. Tri ključna društvena aktera poznog samoupravljanja jesu politička birokratija, takozvana tehnokratija, tj. privilegovani sloj direktora društvenih preduzeća i radnička klasa. Tehnokratija je svoje interese po pravilu vezivala za decentralizaciju, autonomiju preduzeća u odnosu na državu i širenje uticaja tržišta. U prve tri decenije postojanja samoupravljačkog socijalizma partijski vrh je koristio tržišne impulse kako bi izbegao zamke komandne ekonomije i iskoristio međunarodne tokove kapitala. Međutim, linija prelaska u punokrvni tržišni sistem nikada nije pregažena. Glavni partijski kadrovi, koji su pamtili život u predratnom kapitalističkom društvu i prošli revolucionarni rat, nisu bili spremni da dopuste restauraciju tržišta kao glavnog regulatora odnosa u društvu.

Sredinom 80-ih se stvari radikalno menjaju. Stari partijski kadrovi nestaju sa scene, komandne ekonomije "realnog socijalizma" ulaze u stagnaciju, a u najrazvijenijim kapitalističkim društvima neoliberalizam zamenjuje državni intervencionizam kao dominantna ekonomska politika. U jugoslovenskim republikama nove generacije političkih lidera, poput Milana Kučana ili Slobodana Miloševića, u potpunosti usvajaju reformske ideje menadžera društvenih preduzeća i tržišno orijentisanih ekonomskih savetnika. Od eksperimenta modernizacije kroz "tržišni socijalizam" prelazi se u konvencionalnu tržišnu ekonomiju sa tradicionalnim institucijama građanskog društva, koje će navodno pružiti okvir za dalji razvoj demokratije i povratak ekonomskog rasta. Reforma u ovom pravcu samo je zaoštrila konkurenciju među jugoslovenskim preduzećima i produbila jaz između razvijenijih republika i nerazvijenog juga. Postalo je jasno da se jugoslovenski ekonomski prostor sastoji od više samodovoljnih nacionalnih tržišta koja su potom pokušala da obrazuju i sopstvene institucije koje bi štitile interese posedničkih klasa u nastajanju od rivala iz susednih republika. Miloševićev pokušaj da "na mišiće", kroz ujedinjenu Srbiju, recentralizuje jugoslovensko tržište samo je ubrzao čitav proces razgradnje.

"Buđenje srpske nacije" krajem osamdesetih je, dakle, bilo samo sredstvo za pokušaj prevazilaženja krize "realnog socijalizma" i približavanja Zapadnoj Evropi. Krajem 80-ih nacionalisti su postavljali slobodno tržište u centar svojih ekonomskih programa dok su ekonomski liberali često podrazumevali etnički shvaćenu nacionalnu državu kao prirodno okruženje za privlačenje investicija i izgradnju efikasnih državnih institucija. Jugoslavija je kod većine novih partija shvatana kao "veštačka tvorevina", a etnički momenat je bio važan zbog nametanja društvenog konsenzusa zasnovanog na pretpostavljenom organskom jedinstvu nacije. Povratak u konvencionalne okvire kapitalističke modernizacije morao je da nađe svoje ideološko opravdanje, pre svega zbog socijalnih šokova koje je neizbežno izazivao. Ovo ideološko opravdanje je bilo u temeljnoj pretpostavci da postoji nacionalni interes svih Srba, odnosno da se materijalni interesi ljudi poklapaju samim tim što su pripadnici iste nacije. Politička elita je tako vlastite materijalne interese proglasila za opšte, kačeći im etiketu "nacionalnih".

Koja je uloga radničke klase u tim događanjima?

Pored mobilizacija kosovskih Srba, radnički štrajkovi su bili glavni društveni pokret odozdo u tadašnjoj Jugoslaviji. Radnici u svim republikama izlazili su pred lokalne skupštine zahtevajući da se zaustavi dalje socijalno raslojavanje i pozivali se na jedinstvo jugoslovenske radničke klase. Međutim, jugoslovenski samoupravljački sistem je bio fokusiran na pojedinačna preduzeća i nije stvorio institucije u kojima bi radnička klasa mogla samostalno da komunicira i povezuje se preko granica fabričkih kapija. Pozivi za klasnim jedinstvom su tako uglavnom ostali apstraktni, a politička birokratija na republičkom nivou je ostala glavni tumač interesa "sopstvene" radničke klase.

Stratezi ekonomskih reformi su se pak pribojavali industrijskih radnika kao glavnog društvenog aktera koji bi potencijalno mogao da obori reformski kurs. Liberalno orijentisani analitičari tog vremena stalno su upozoravali na opasnost mogućeg saveza između konzervativnijeg dela SKJ i industrijskih radnika. Postojala je bojazan da će se ponoviti scenario iz kasnih šezdesetih, kada su tržišne reforme potisnute pod pritiskom otpora odozdo, a radnička klasa dobila veća ovlašćenja unutar preduzeća putem niza zakonskih akata uvedenih tokom 70-ih. Nagli uspon Slobodana Miloševića se često tumači upravo kao rezultat jednog takvog saveza. Srpsko partijsko rukovodstvo je navodno nespremno dočekalo pad Berlinskog zida i okrenulo se savezu sa masama kroz nacionalizam umesto reformama.

Ovakva viđenja gube iz vida da je Milošević predstavljao novu vrstu pragmatičnog političara koji nije osećao obavezu da po svaku cenu čuva institucije proizašle iz socijalističke revolucije. On je čvrsto stajao na pozicijama tadašnjih direktora najuspešnijih preduzeća u Srbiji. Miloševićev ekonomski program je pratio neoliberalni duh vremena zagovarajući rezanje samoupravljačkih struktura unutar fabrika i šire otvaranje jugoslovenske privrede ka svetskom tržištu. Njegovo obraćanje radnicima iz Rakovice ispred Savezne skupštine u oktobru 1988. nije bilo u funkciji usporavanja reformi, već upravo pridobijanja radnika za tržišna rešenja i borbu protiv političkih struktura u pokrajinama koje su se navodno opirale promenama.

Obično se kaže da su štrajkači iz Rakovice tog dana došli kao radnici, a vratili se kao Srbi?

Ta fraza je postala kliše kojim se opisuje nekakav pretpostavljeni urođeni poriv ljudi na Balkanu da se odazivaju na ideologiju "krvi i tla". Činjenica je da je Milošević uspeo da demobiliše Rakovicu tog dana, ali to je uradio tako što je pristao na sve njene zahteve. Tadašnja tržišna reforma, kao uostalom i svaka pre nje, sprovođena je pod parolom jačanja samoupravljanja. Promovisana je ideja da će se rezanjem državne birokratije u pokrajinama i samoupravnih tela unutar fabrika dohodak koji ostaje radnicima povećati. Radnici Rakovice su delom prihvatili kurs reformi verujući da će one ojačati poziciju direktnih proizvođača naspram režije i ujediniti radničku klasu u Jugoslaviji preko nacionalnih granica. Takođe, nema sumnje da su mnogi radnici prihvatili ideologiju srpskog nacionalizma i videli jaku Srbiju kao jedini garant očuvanja Jugoslavije. Ali, isto tako, činjenica je da su radnici sve vreme u program reformi pokušavali da ubrizgaju klasnu sadržinu, poput smanjenja razlika u primanjima i obavezu da se veliki industrijski sistemi održe u životu putem novih investicija. Najzanimljiviji predlog koji je došao iz Rakovice bio je uvođenje Veća udruženog rada u Saveznu skupštinu kao mere koja će ojačati političku moć radničke klase i povezati radne ljude iz različitih krajeva Jugoslavije. Srpsko vođstvo je jednostavno ignorisalo ovaj zahtev. Malo je poznato da je godinu dana nakon izlaska pred Saveznu skupštinu Rakovica ponovo održala protestni skup na kojem su sindikalni predstavnici otvoreno kritikovali republičko vođstvo zbog činjenice da u svoj program izmena saveznog Ustava nisu uvrstili radničke zahteve.

Tokom 90–ih godina u svim bivšim jugoslovenskim republikama rađa se nova buržoazija, koja je regrutovana delom iz redova stare političko–ekonomske nomenklature, a delom nastala od različitih oblika ratnog profiterstva. Takođe, ukinuta je društvena svojina, koja je delom privatizovana, a delom pretvorena u državnu. Ipak, devedesete godine u Srbiji su bile viđene, a neki ih i dalje tumače kao nastavak socijalističkog perioda.

Miloševićev režim nije rastegao tranziciju u kapitalizam zato što je tobože ostao veran održanju socijalizma kao što su to 90-ih tvrdile opozicione partije. Ionako fleksibilne granice tržišnog socijalizma bile su prekoračene do 1991. godine, sa odlučnom namerom da se društvo transformiše u skladu sa kriterijumima funkcionalne tržišne privrede i institucijama građanske nacionalne države. Povratak ekonomske uloge države bio je pragmatična reakcija na haos, koji je izbio nakon pokušaja restauracije kapitalizma i usled međunarodne izolacije. Očuvanje društvenog vlasništva i nove nacionalizacije nisu sprovedeni sa ciljem povratka u stari sistem. Naprotiv, preživljavanje državnog i društvenog sektora paralelno sa rastućim udelom sive ekonomije, pod čvrstom kontrolom autoritarne političke elite ispresecane mrežama mafije, omogućilo je presipanje kapitala u privatne džepove i izgradnju nove periferne posedničke klase, sačinjene od bivših partijskih aparatčika, direktora društvenih preduzeća, mafijaških gazdi i ratnih profitera. Sve do kraja 90-tih ulični protesti ovu novu posedničku klasu žigošu kao "bandu crvenu", iako je ona do tada već odavno prestala da se skriva iza socijalizma i otvoreno krenula ka kapitalizmu. I danas postoje ljudi koji tvrde da "prava" tranzicija kod nas nikada nije ni počela, ne shvatajući da je ono što nas okružuje upravo slika i prilika jednog tipa perifernog kapitalizma u kome živi velika većina svetskog stanovništva.

Peti oktobar je viđen kao prekretnica u našoj novijoj istoriji. Ipak, možemo li o ovom datumu govoriti kao o revoluciji u smislu potpunog raskida sa poslednjom decenijom XX veka?

Do ulaska u novi milenijum, prve teorijske kritike "doktrine šoka" već su ušle u glavni tok ekonomske i političke nauke. Razorne posledice politike iz ranih 90-ih u Istočnoj Evropi dovele su do toga da akademija i političari počnu ponovno da promišljaju ulogu države u procesu tranzicije. Antiglobalistički pokret u visokoindustrijalizovanim zemljama je bio pred vrhuncem, a društveni pokreti u Latinskoj Americi izrodili su nove vlade koje su odbijale da sprovode ortodoksnu ekonomsku politiku iz prethodne dve decenije. Nova vladajuća garnitura u Srbiji bila je potpuno odsečena od ovih globalnih procesa. Njeni protagonisti su dolazili iz parohijalnih srpskih opozicionih krugova 90-ih, u kojima su antikomunistički intelektualci, nacionalističke političke stranke i liberalne nevladine organizacije imali monopol nad političkim diskursom.

Decenija nakon svrgavanja Miloševića bi se tako mogla okarakterisati kao neka vrsta zakasnelog dolaska neoliberalizma na naše prostore. Učaureni tokom čitave decenije pod Miloševićem, najuspešniji lokalni biznismeni su prerasli uska tržišta koja im je nudio državni kapitalizam pod nadzorom Miloševićeve partije. Da bi proširili i legalizovali svoj biznis, pripadnici vladajuće klase u nastajanju, ljudi koje danas zovemo tajkunima, imali su potrebu za pristupom stranim bankarskim kreditima. No, pre svega im je bilo potrebno političko zeleno svetlo za otkup profitabilnih državnih kompanija. Miloševićev okoštali režim, koji se bazirao na podršci direktora državnih i društvenih preduzeća, bio je zbačen, a investicije velikih privrednika u politiku preusmerene ka bivšim opozicionim strankama. Srbijanska periferna buržoazija je stoga škartirala SPS kako bi na mesto ove partije došao čitav spektar političkih stranaka koje služe njenim interesima.

Na drugoj strani, radnička klasa je propustila istorijsku priliku da izgradi vlastite organizacije i tako izgradi treći politički pol koji bi se za razliku od "prve" i "druge" Srbije bazirao na klasnim, odnosno materijalnim životnim interesima i socijalnim pitanjima. Odluka jednog dela radništva da se priključi protestima protiv vlade 5. oktobra bila je ključni "jezičak na vagi" koji je omogućio opozicionim strankama da preuzmu vlast. Kolubarske rudare su kratko slavili kao nacionalne heroje, ali među prvim zakonima koje je donela postmiloševićevska vlada bio je novi Zakon o radu, koji je ukinuo formalnu obavezu kolektivnog pregovaranja i učinio tržište rada fleksibilnijim za poslodavce. Dalje, novi Zakon o privatizaciji je odustao od insajderskog modela i uveo konvencionalnije načine neposrednih prodaja jednom većinskom vlasniku, dopunjene ograničenim davanjima akcija radnicima i širem stanovništvu. Politički kurs privatizacija i rezanja radničkih prava ostaje aktuelan u narednim godinama bez obzira na to koja se koalicija zadesila na vlasti.

Privatizacija je dovela do deindustrijalizacije, gubitka radnih mesta. Javni sektor je pod konstantnim pritiskom. Ipak, većih mobilizacija i učinkovitijih otpora ovakvom razvoju situacije gotovo da nije bilo. Kako tumačite ovaj paradoks?

Pitanje rada i radničke klase se, na ovaj ili onaj način, vraća na političku scenu. Klasni sukob uvek iznova izbija u prvi plan, nakon što se istroše ideološki okviri nacionalizma, "evropejstva" ili neke treće apstraktne konstrukcije. Na kraju dana, pripadnici radničke klase ne bivaju pošteđeni od svojih gazda, ili od države, ili od zakona tržišta, bili oni Srbi ili ne, bili "evropejci" ili nacionalisti. Oni moraju da izbore vlastito pravo na rad i dostojanstven život. Za sada ostaje otvoreno pitanje da li će novo organizovano radništvo u Srbiji izrasti iz demokratizacije već postojećih sindikata ili iz spajanja lokalnih inicijativa odozdo, poput onog koje smo videli tokom talasa štrajkova leta 2009. godine, kada su se štrajkački odbori šest fabrika udružili i osnovali Koordinacioni odbor radničkih protesta. Šta god bio slučaj, radnička klasa u Srbiji pred sobom ima novu istorijsku priliku da uspostavi nešto što nije imala ni za vreme postojanja takozvanog radničkog samoupravljanja, a to su nezavisne, demokratski ustrojene organizacije sa vlastitim korpusom ideja i metoda borbe.

Važna tema u srpskoj javnosti jesu EU integracije. Kakva je, iz vaše vizure, perspektiva Srbije u odnosu sa EU?

Osnovna ideja EU jeste stvaranje prostora slobodnog protoka roba, kapitala i radne snage koji bi posustale ekonomije Starog kontinenta učinio kompetitivnim sa velikim tržištima poput Sjedinjenih Američkih Država ili Kine. Ostaje nejasno šta razorena domaća ekonomija može dobiti od otvaranja ka tržištu na kome vladaju moćne korporacije. Strane direktne investicije se nekritički prizivaju kao jedina poluga rasta. Niko ne postavlja pitanje da li će šire stanovništvo zaista profitirati od dolaska stranih kompanija. Dovoljno je osvrnuti se na životni standard ljudi u Bugarskoj i Rumuniji da bismo shvatili da ulazak u EU i uspeh velikog biznisa ne povlači za sobom automatski i blagostanje običnih građana. Istina je da je državni aparat Srbije danas u potpunosti zavisan od projekata i donacija koje odobrava EU na isti način kao što su domaći tajkuni zavisni od stranih banaka.

Levica u regionu bi ovo morala jasno reći, a istovremeno ne zapadati u zamke izolacionizma ili okretanja nekom tobože prijateljski nastrojenom kapitalu koji dolazi van EU. Kao nosilac industrijske proizvodnje, koja nužno iziskuje međunarodnu ekonomsku povezanost i podelu rada, radnički pokret je oduvek bio internacionalistički. Danas to znači prepoznati drugu, većinsku Evropu, sa kojom možemo razgovarati na jednakim osnovama, a koja postaje sve vidljivija kako se kriza zaoštrava. To je Evropa društvenih pokreta, borbenih sindikata i borbenih levih partija. Evropa u koju nas uvode partije na vlasti jeste projekat vladajućih klasa i državnih birokratija u njihovoj službi. Istorija pokazuje da su najuspešnije političke strukture, kako nacionalne tako i internacionalne, nastale kao odjek masovnih pokreta odozdo protiv starih institucija moći. Globalni protesti protiv krize i mera štednje nagoveštavaju upravo takav jedan novi pokret. Ukoliko ne želimo da ostanemo izolovani na periferiji svetskih događanja i zaglavljeni u prevaziđenom istorijskom periodu, vreme je da uhvatimo priključak.