Zajednica Rusina je već skoro 270 godina prisutna na prostorima vojvođanske ravnice, nekadašnje močvarne teritorije. Poznata je po najmlađem slovenskom književnom jeziku, zvanično kodifikovanom 1923. godine gramatikom bačko-rusinskog govora dr Havrijila Kosteljnika, jednog od najobrazovanijih i najpoznatijih vojvođanskih Rusina, takođe po festivalu narodnih pesama "Červena ruža", kao i po krsturskoj paprici. Zajednica Rusina je mnogo više od nabrojanih opštepoznatih činjenica.

Jer baš kao u slučaju svih nacionalnih zajednica u Srbiji, i Rusine najčešće gledamo kroz folklorne naočare, zaboravljajući na širi kulturni, obrazovni, socijalni, pa čak i politički doprinos koji su dali pojedinci ovom društvu, podsećaju Saša Sabadoš, master istoričar i istraživač Rusina, i religiolog i kulturolog Miroslav Keveždi, inače prvi direktor Zavoda za kulturu vojvođanskih Rusina.

"Rusinski ‘ledeni breg’ je takav da je prvo vidljiv folklorni život kroz nekoliko festivala. Ono što je ispod površine jeste prisustvo duge tradicije obrazovanja i religioznosti – kada se ove dve karakteristike spoje, dobija se u kulturnom kodu određena urednost i spremnost, tako da su Rusini često priznati kao dobri majstori, pouzdani saradnici, verzirani stručnjaci", kaže Miroslav Keveždi.

"S druge strane, biti obrazovan u ravnoj Vojvodini uglavnom znači da morate da se selite bar u prvi veći urbani centar, a često i van države. Obrazovani su zato izloženi melting–pot-u urbane sredine, i u drugom ili trećem kolenu se asimiluju, slično kao i drugi", dodaje Keveždi.

"Kada bismo sakupili sve reportaže nacionalnog javnog servisa i elektronskih medija sa nacionalnom pokrivenošću o Rusinima, a nema ih malo, videli bismo da su svi ti prilozi zapravo isti. Svi se oni baziraju na predstavljanju narodne nošnje, pesama i igara", kaže Saša Sabadoš, dodajući da tu, nažalost, nema mesta predstavljanju dostignuća iz oblasti nauke, književnosti ili savremenog umetničkog izraza.

Još je dvadesetih godina prošlog veka Havrijil Kosteljnik, rusinski lingvista i pisac, u jednom pismu istakao da za publikacije na rusinskom jeziku ne šalje svoja najbolja dela, jer su i takva za rusinski narod sasvim dovoljna.

"Danas se na rusinskom jeziku razvija postmoderna književnost, alternativno pozorište, a postoje i brojni savremeni vizuelni umetnici koji svoju inspiraciju traže i u svom rusinskom poreklu", kaže Sabadoš. "Smatram da je upravo ta mogućnost prihvatanja modernosti od strane nove rusinske kulturne i intelektualne elite specifičnost koja bi se trebala više predstavljati i u medijima na srpskom jeziku, pa i van granica naše zemlje."

Nagrada "Anasoft litera", priznanje za najbolje prozno delo u Slovačkoj, koje se 2019. našlo u rukama Ivana Međešija, mladog pisca iz Vojvodine, mnoge ljubitelje knjige i književnosti (prijatno) je iznenadila. Pobednička zbirka priča Jedenie je, u stvari, rusinsko delo prevedeno na slovački jezik. Nagrađena zbirka predstavlja urbanu introspekciju zajednice Rusina, dijaspore ovog naroda koja živi u Vojvodini, ali svakako ne u "folklorizujućem" maniru.

KRATKA ISTORIJA RUSINA U VOJVODINI

Krajem 17. i početkom 18. veka odvila su se dva značajna događaja u istoriji srednjeevropskog prostora. Prvi je zauzimanje teritorije današnje Vojvodine koja je do tada bila pod Osmanlijskim carstvom, što je Habzburška monarhija potvrdila Karlovačkim mirom iz 1699, a drugi je izbijanje ustanka kneza Ferenca Rakocija u Ugarskoj, koji je trajao od 1703. do 1711. godine.

"Prvi događaj je doveo do toga da jedan slabo naseljen i močvaran predeo bude planski osposobljen za život i kolonizaciju stanovništva koje će se baviti zemljoradnjom. Drugi događaj koji sam spomenuo doveo je do toga da je stanovništvo na prostorima koji su bili najteže zahvaćeni ratnim dešavanjima početkom 18. veka, a to je prostor tadašnje severoistočne Ugarske, lošim uslovima života bilo dovedeno do situacije da se naseli prvo na komorsko dobro Krstur, a zatim i u Kucuru u Bačkoj", objašnjava Saša Sabadoš.

Inače, u rusinskoj zajednici se prepoznaju najmanje dve struje kao društveno-politički fenomen: ukrajinska i antiukrajinska.

"Ukrajinska struja odgovara shvatanju države Ukrajine da su Rusini ukrajinska dijaspora, a deo dijaspore to tako i prihvata. Antiukrajinska struja to ne prihvata i ima svoje podstruje koje umesto Ukrajine traže svoje poreklo u Rusiji ili (istočnoj) Slovačkoj, a nekad je, pre 1918, postojala i promađarska struja. Ukrajinska struja Rusine posmatra kao deo ukrajinskog naroda, a druga smatra da su Rusini poseban narod. Prva struja otuda ima matičnu državu, tj. nacionalnu većinu – u Ukrajini", objašnjava Miroslav Keveždi dodajući da druga struja u nedostatku matične države najčešće ni ne zna da Rusinima zapravo ukida status nacionalne manjine (jer za nju rusinska nacionalna većina ne postoji), već joj nesvesno dodeljuje status manjinskog naroda – nekog ko se razlikuje od državotvornih Srba, Slovaka, Ukrajinaca, Poljaka – ali svoju državu nema.

"Skoro da se može izvesti pravilo kako su manjinski narodi redovno spremni na deljenje sudbine sa većinskim narodom, a da se nacionalne manjine, koje imaju svoju nacionalnu većinu u nekoj državi-naciji – matičnoj državi, orijentišu u odnosu na nju", zaključuje Keveždi.

CENTRALNE LIČNOSTI ZAJEDNICE RUSINA – NEKAD I SAD

Zajednica Rusina ima zavidni broj intelektualaca i umetnika koji rade i stvaraju širom Srbije. Najistaknutiji među njima su članovi Srpske akademije nauka i umetnosti, Vojvođanske akademije nauka i umetnosti, Nacionalne akademije nauka Ukrajine i Svetske akademije rusinske kulture.

Već pomenuti Havrijil Kosteljnik je svakako centralna ličnost u kontekstu nacionalnog preporoda Rusina na ovim prostorima. On je autor prve knjige umetničke poezije na jeziku bačko-sremskih Rusina, prve Gramatike, prvog originalnog dramskog teksta, prvih umetničkih pripovetki.

"Jedan od najplodnijih rusinskih pisaca Mihajlo Kovač se ostvario u svim književnim rodovima i prevođen je na više jezika. Đura Papharhaji je kao pesnik, prozaista, dramski pisac i kritičar bio istaknut i izvan rusinske zajednice kao dobitnik Vukove nagrade, a jedno kratko vreme bio je i direktor Drame novosadskog SNP-a", smatra Saša Sabadoš.

"Retkost je da je neko istovremeno i otvoreno član manjinske zajednice, i prihvaćen od strane šireg društva", kaže Miroslav Keveždi. "Postoje Rusini koji su stigli na visoke pozicije, ali i tu je česta pojava da uz takvu afirmaciju proporcionalno nestaje nacionalni predznak, tj. ti ljudi postaju deo neke šire zajednice – srpske, slovačke, američke ili neke druge."

Rusini tako neretko spominju Endija Vorhola kao člana rusinske zajednice (iz SAD, a porodica je iz Slovačke), ali je on bio Rusin sasvim privatno, u krugu porodice, podseća Keveždi, i dodaje:

"U Srbiji postoji više Rusina koji su uspeli da se pozicioniraju na široj društvenoj sceni, a da nisu istovremeno i potisnuli svoju nacionalnu pripadnost – akademik Julijan Tamaš, novinar i pisac Mihal Ramač, na primer. Postoje i druga pozicionirana imena, ali smatram nepriličnim da u nekog uprem prstom, a on možda želi da to ostane privatna stvar, tj. ne želi da bude prepoznat kao pripadnik nacionalne manjine."

Saša Sabadoš među uticajne ličnosti rusinske zajednice ubraja i lingvistu prof. dr Julijana Ramača, autora važeće Gramatike rusinskog jezika i urednika tri rusinska rečnika, njegovog sinovca, autora prvog celovitog prevoda Svetog pisma na rusinski, prof. dr Janka Ramača, trenutno najuglednijeg rusinskog istoričara. "Tu je lingvista prof. dr Mihajlo Fejsa, koji se trenutno bavi pitanjem novog rusinskog pravopisa, istoričar prof. dr Đura Hardi, novinar i pisac dr Boris Varga, književnik, publicista i kulturno-prosvetni radnik Đura Laćak, književnica Irina Hardi-Kovačević, Melanija Rimar i drugi", zaključuje Saša Sabadoš.