Ovaj rad raspravlja skup problema koji se odnose na domašaj i granice uticaja liberalizma u procesima postkomunističke transformacije u Srbiji. U središtu rada je analiza odnosa liberalizma i nacionalizma. Tvrdiću da su liberalizam i nacionalizam glavne motivirajuće sile u procesima političke transformacije postkomunističkih društava. Označiću nacionalizam kao glavnog neprijatelja političkog ideala otvorenog (liberalnog) društva. Pokušaću da odgovorim na pitanje koji je to problem na koji bi liberalizam trebalo da odgovori kako bi zadržao ulogu vodeće ideologije u političkoj dinamici postkomunističkih društava. Nedostatnost odgovora na problem jednakosti označavam kao najranjiviju tačku liberalnog diskursa. Osobita vrsta polariteta (sloboda, jednakost) koja je pratila liberalne debate XIX veka i dalje je središnji izazov liberalizma.

VELIKI IZBOR STRATEGIJA: Relegitimizacija političkog (normativnog) ideala otvorenog (liberalnog) društva glavni je učinak oktobarskih događaja u Srbiji. Ovaj se politički prevrat, s obzirom na modalitet promena (strategija kontinuiteta), prirodu normativnih zahteva (prava kao bazična dobra, vladavina prava, demokratija kao legitimacijsko načelo), samorefleksiju političkih aktera (izbor a ne slučaj determinanta je ključnih odluka), odnos spram staroga režima (korektivna pravda), može označiti kao normativni konstrukt liberalne revolucije. Reinterpretirajući jednu pregnantnu Tokvilovu dijagnozu američke revolucije ("Amerikanci su pobrali plodove demokratske revolucije a da samu revoluciju nisu imali"), nalazimo da su akteri političkih promena u Srbiji zadobili istu vrstu šanse. Fikcija legalnog i institucionalnog kontinuiteta, dakle ideja koja kao deo izbora zadržava institucionalni okvir "staroga režima" unatoč činjenici da on ne sadrži ni vrednosti republikanske slobode ni republikanskih ustanova, u srcu je samoograničavajućeg svojstva liberalne revolucije. Ovo samoograničavajuće svojstvo političke dinamike ima veliki emancipacijski učinak i otvara akterima političkih promena velike mogućnosti izbora normativnih strategija. Ovo svojstvo označavam kao središnje obeležje političke dinamike u zemljama Centralne i Istočne Evrope i najvažnijom historijskom inovacijom postkomunističkih revolucija. Dva su važna učinka koja ovim promenama daju svojstvo velike historijske inovacije. Prvi je upozorenje i spoznaja koju daje revolucionarna dinamika. Ona upozorava da su fundamentalistički projekti i nasilni raskoli sa starim poretkom uvek bili praćeni razaranjem socijalnog i političkog tkiva društva. Druga je vrsta upozorenja koju podjednako ostavljaju H. Arendt i A. Tokvil. Tokvil je upozoravao da je uvek kad su akteri novog poretka prihvatali logiku radikalnog raskida i osobitog povratka u prirodno stanje rekonstitucija novog socijalnog i političkog poretka išla zakonito uz pomoć autoritarnih sredstava i rađala je autoritarne političke legure (bonapartizam). Hana Arendt je, pak, pokazala u kritici Sjejesovog shvatanja Francuske revolucije da izvođenje konstituirajuće moći iz prirodnog stanja ne može biti temelj konstitucionalne demokratije.

Akteri političkih promena u Srbiji (građani, građanske asocijacije, stranke) osvojili su "prozor mogućnosti" za takvu mogućnost rekonstitucije Srbije kao države i političke zajednice, koja političkom društvu u Srbiji pruža šansu za liberalnu političku transformaciju. Političko društvo u Srbiji prolazi jedno osobito stanje u kome građani iskazuju naglašenu senzibilnost prema pitanjima političke konstitucije društva. Ovo stanje može se označiti pojmom konstitucionalne politike (B. Ackerman).

Ovakvi konstitucionalni momenti odlučujući su za život jedne političke zajednice i način na koji se uređuju i definišu fundamentalne vrednosti jedne zajednice. To su momenti koji pripadnicima jedne zajednice daju šansu za obnovu i redefiniciju zajedničkog političkog identiteta. Političko društvo u Srbiji i njegovi ključni akteri prolaze jedno takkvo stanje konstitucionalne politike. Međutim, politička istorija uči da se konstitucionalna šansa teško osvaja, a lako gubi. Akteri političkih promena u Srbiji ne bi smeli da izgube ovu šansu, a naročito ne bi smeli da dozvole neliberalnu eroziju političke dinamike ili masovnu antiliberalnu mobilizaciju masa. I za jedno i za drugo u političkom društvu Srbije postoje određene pogodnosti. Da zaključimo da su, mada, liberalizam i liberalna šema dobro uređenog poretka u Srbiji preuzimaju ulogu vodećih političkih ideja, snažno prisutni i faktori koji ostavljaju mogućnost antiliberalne erozije političke dinamike. Prva grupa ograničavajućih faktora odnosi se na uticaj i snagu nasleđa negativnog koncepta zatvorenog društva u novijoj istoriji Srbije i Jugoslavije.

RIVALSKA SILA: Dva su ideološka obrasca "zatvorenih društava" dominantno uticala na prirodu političkih poredaka u političkom prostoru Jugoistočne Evrope. Jedan je utopijski (marksizam), a drugi organski (nacionalizam). Prvi je tip zatvorenog društva otelovljen u komunističkom mitu o budućnosti kao harmoničnom i jedino mogućem društvu; drugi pak u nacionalističkom mitu o prošlosti kao prirodnom stanju i naciji kao prirodnoj zajednici i glavnom konstituensu integracije društva. Mada se radi o različitim autolegitimacijskim matricama u reprodukcijskoj matrici socijalizma i postkomunističkog društva u Srbiji nema bitnih razlika. Oba tipa poredaka pripadaju zatvorenim društvima u kojima su funkcije nosioca političke moći, kreatora zbilje i vlasnika umne opštosti, kako to pokazuje C. Lefort, ujedinjeni na jednom mestu. Stvarno je samo ono što je ideološki nagovešteno i najavljeno. Ideologijama se, dakle, ne pristupa kao instancama posredovanja u kojima se jedna protivrečna praksa dovodi u red, odnosno predstavlja kao racionalna i neprotivrečna. Reč je o pristupu koji ideologiju određuje kao specifično tvorenje stvarnosti (N. Dimitrijević).

Druga grupa faktora odnosi se na "faktore dugog trajanja" i istražuje ulogu negativnih političkih tradicija na modernizacijske procese u ovim društvima. Ove faktore izostavljamo jer smo o njima pisali temeljitije u drugim radovima (Princip građanstva i poredak politike). Izložiću odnos između liberalizma i nacionalizma argumentirajući teze koje sam izložio u uvodnom delu studije.

Liberalizam, kako smo to naznačili, preuzima u postkomunističkim društvima ulogu vodećih političkih ideja. Dva su važna učinka ovoga "povratka" u politički prostor društava Jugoistočne Evrope. Prvi se izražava u činjenici da liberalizam u politički prostor protkan organskom političkom kulturom unosi principe pluralizma, prava kao bazičnih dobara, tržišne ekonomije, konstitucionalizma itd. Drugi je važan učinak ovoga procesa da se liberalizam vraća u "kritičku zonu" (I. Berend) u kojoj je uglavnom neuspešno pokušavao da emitira svoj uticaj. Glavna oponirajuća sila koja je onemogućavala da se liberalizam ukoreni kao sistem vladajućih i vodećih ideja u ovome prostoru jeste nacionalizam. Istorija nacionalizma i njegovi destruktivni učinci u balkanskim ratovima u zadnjoj deceniji dvadesetog veka pokazuju da je nacionalizam bio i ostao najopasnija rivalska sila (neprijatelj) liberalnodemokratskim pokretima, podjednako u procesima političke modernizacije u XIX veku, kao i u političkim procesima posle kolapsa komunizma. Nacionalizam je, da proširim tezu, tako opasan protivnik liberalizma da se i teza o pobedi liberalizma u postkomunističkim društvima čini na neki način preuranjenom. No, da odgovorimo na pitanja koja smo postavili u uvodnom delu studije. Šta je to što nacionalizam u modernoj političkoj istoriji čini nadmoćnim u odnosu na liberalizam i daje mu mesto središnjeg jezgra u političkoj kulturi društava kojima pripada Jugoslavija i Srbija.

LOJALNOST DRŽAVI: Zašto se pokazalo da u pojedinim odlučujućim fazama razvoja ovih društava i nije bilo mesta drugim motivirajućim silama i formativnim činiocima. Mada postoje različita i razložna objašnjenja ovoga procesa, odlučujućom označavam onu koja uticaj i dominaciju nacionalizma nalazi u osobitoj vrsti otklona ovoga regiona u modernizacijskim procesima izgradnje države i nacije, u odnosu na dominirajuću matricu ovih procesa koji su oblikovali modernu evropsku državu. Naime, u zapadnim političkim društvima, u složenim modernizacijskim procesima političke emancipacije (građanstvo), oblikovanja nacionalnih identiteta (nacionalitet) i teritorijalizacije politike (suverenitet), oblikovanje nacionalne svesti i nacionalnih identiteta u osnovi "nadograđuje" već dovršene procese formiranja unitarnih i homogenih država. Ovaj proces, kako je to dobro pokazao I. Hont, nije bez velikih socijalnih i političkih šteta, osobito u odnosu na položaj manjina, no taj problem ću za sada izostaviti. Ono što naglašavamo jeste da je proces teritorijalizacije politike bio uglavnom dovršen pre nego što je došlo do oblikovanja nacionalnih identiteta.

Nacionalizam se od XVIII veka javlja kao glavni legitimacijski obrazac, koji uz simultane procese proširenja administrativnog opsega vlasti i emancipacije radikalno menja i dijalektiku vladanja i narušava formulu "starog legitimiteta". Procesi sekularizacije i demokratizacije moderne države neizbežno postavljaju sledeće pitanje – ako je vlast svetovnog karaktera i ako su svi ljudi jednaki, kako je od pojedinaca moguće tražiti da budu lojalni državi u kojoj žive? Na kojoj osnovi se traži da ljudi budu lojalni baš toj državi, a ne nekoj drugoj? Od XVIII veka na ovo pitanje postoji samo jedan odgovor – nacionalizam. Drugim rečima, podanici sada mogu državu smatrati svojom i izražavati prema njoj nužni stepen lojalnosti samo ako su, nezavisno od posebnih svetonazora, međusobno solidarni i ako će baš ta država biti istovremeno i država njihove solidarne zajednice (domovina). Društva Centralne i Istočne Evrope, pak, pokazuju drugu vrstu političke dinamike. Kako to kaže F. Meineke, sažimajući ove procese, dok je na Zapadu postojeća država bila nacionalizirana, u društvima Istočne i Centralne Evrope nacije su već bile formirane i u jednom neravnomernom procesu etatizirane. No, ovaj tip procesa ima sasma drugu dinamiku u odnosu na procese oblikovanja moderne evropske države. On ne pokazuje niti onu vrstu postupnosti, niti spontaniteta, a naročito ne osobito svojstvo "republikanizacije politike", koja je ovaj proces karakterisala. Sve to je snažno oblikovalo i snažno uticalo na prirodu političkih procesa i kvalitet nacionalizma u ovome delu sveta, čineći ga nekontrolisanim, divljim, šizofrenim, poput svake sile in statu nascendi.

Da sažmemo, kao rezultat ovoga asimetričnog procesa u formiranju nacije i države, društva Centralne i Istočne Evrope nisu mogla da uživaju emancipacijske učinke "podele rada" između nacionalizma i liberalizma u kojima je nacionalizam u biti oblikovao osećaj kolektivnog identiteta i solidarnosti, a liberalizam oblikovao i gradio institucionalne osnove slobodnog razvoja i samoaktualizacije pojedinca. Sve ovo uzrokovalo je osobitu vrstu političke kulture koju J. Jedlicki (The Revolution of 1989) sažima na sledeći način: "Političko iskustvo i politička mudrost koju su narodi koji su živeli u uskom prostoru između bivših imperija Rusije, Nemačke, Austrije i Turske može se sažeti na sledeći način – nijedna pobeda nije odlučujuća, nijedan mir nije definitivan, nijedna granica nije sigurna, svaka generacija ima svoj krug uspona i padova, konstrukcije i destrukcije, gde jako malo ovisi od sposobnosti i kvaliteta svakog čoveka." Osobito stanje "stečene nemoći" i "neuroze zaostalosti" (Hankiss) i osećanje "periferije" (C. Milosz) stavlja intelektualne i političke elite ovoga regiona pred izazove koji omogućavaju da se ova društva utkaju u stabilizirani sistem evropske političke prosvećenosti. Političko društvo Srbije je pred osobitom vrstom izazova, jer upravo je ono u poslednjoj deceniji ovoga veka bilo žarište otpora ovim vrednostima.

RANJIVO MESTO: U zaključnom delu studije naznačićemo i odgovor na pitanje o izazovima i šansama liberalizma u procesima postkomunističke rekonstitucije. Podsećamo da osnovna ideja koju smo uneli u raspravu označava liberalizam kao skup vodećih političkih i socijalnih ideja u poskomunističkim društvima. No, držimo da i dalje ostaje pitanje šta je to u čemu liberalizam može najviše da podupre procese postkomunističke rekonstitucije. Jedan dosta opšti odgovor mogao bi biti sledeći: snaga ovoga uticaja ovisiće u biti od toga šta će liberalizam identifikovati kao središnji problem i osnovnu osu svoga interesa. Ovaj imperativ je u velikoj meri osnažen tendencijom "globalizacije" liberalizma koja je u velikoj meri osnažena upravo naznačenim procesima. Držimo da se liberalizam nalazi pred jednim velikim izazovom i potrebom da pomeri zonu svoga interesa ka onim problemima koji su tradicionalno izvan zone njegovog interesa. Jedan takav veliki problem označavamo kao problem jednakosti. Podsećamo da su liberalne debate XIX veka nametnule kao središnji problem ideju "negativne slobode", a liberalni ustavi i pravni dokumenti (povelje) na čijim se temeljima oblikovala ustavna i demokratska država i nisu ništa drugo do jedna forma pozitivacije negativne slobode i protektivnih prava. No, već je slaba Vajmarska država pokazala da je samo razumevanje slobode nenarušivo povezano sa pitanjem institucionalnih garantija. Lipset će ne bez razloga traganje za osobitom ravnotežom između vrednosti slobode i jednakosti označiti kao središnju osu socijalne i političke istorije SAD.

Međutim, ono što valja naglasiti jeste činjenica da savremene liberalne debate i dalje nastavljaju onu vrstu diskursa koja je dominirala u XIX veku. Dominirajuće jezgro liberalnog diskursa i dalje je usredsređeno na pitanja slobode, osobito na težnju da se ustanovi univerzalni konsensus koji bi opravdao ovu vrednost. Sloboda, da podsetim na Dvorkina, egalitarno je jezgro savremene političke filozofije. Sve ovo upućuje da odnos prema vrednosti jednakosti i dalje ostaje jedno od najranjivijih mesta liberalizma. Konfrontacija sa političkom ideologijom levog totalitarizma u velikoj meri je zamaglilo ovaj problem. Otuda, ostaje i dalje pitanje koja je to forma jednakosti kompatibilna sa demokratskim sistemom vrednosti. U našem razumevanju značenje jednakosti kao jednakost mogućnosti udovoljava ovom kriteriju. I da zaključimo, osobita vrsta polariteta (sloboda, jednakost) koja je karakterisala političku kulturu XIX veka i dalje je ostala kao problem. Ako bismo, ne negirajući razliku između ovih vrednosti, prvu označili u kategorijama respekta za individualnu autonomiju, a drugu kao zaokupljenost uslovima jednakih šansi, naše je stanovište da ovaj problem ostaje i dalje nerešen. Ovu bi dijagnozu i dodatno izoštrili ne odgovori li liberalizam na oba izložena imperativa, mogao bih učiniti upitnim svoju ulogu ideološkog lidera postkomunističkog sveta.