Španija ove godine obeležava 80. godišnjicu kraja građanskog rata (1936–1939) i egzila republikanaca koji je usledio nakon Frankove pobede. Tada je oko pola miliona Španaca pobeglo od odmazde, zatvora, strahota diktature i spas pokušalo da pronađe u Francuskoj, Latinskoj Americi ili Severnoj Africi. Sadašnja španska vlada je iz budžeta izdvojila sredstva za programe koji za cilj imaju upoznavanje šire javnosti o stradanju svih onih Španaca koji su u trogodišnjem krvavom ratu podržali legalno izabranu špansku republikansku vladu.

Okolnosti su htele da na parlamentarnim izborima u Španiji održanim 28. aprila ove godine najviše glasova odnese Španska socijalistička radnička partija (PSOE). Posle dva neuspešna pokušaja PSOE da u parlamentu obezbedi većinu za formiranje nove vlade, šansa da se ipak izbegne ponavljanje izbora i dalje postoji, što bi obezbedilo kontinuitet obeležavanja godišnjice.

REPUBLIKANSKE DIPLOMATE U EGZILU U SFRJ

Iako Kraljevina Jugoslavija nije bila među zemljama u kojima su španski republikanci pokušali da pronađu utočište, ovaj period španske istorije ostavio je traga na odnose posleratne Španije sa Titovom Jugoslavijom koji su po mnogo čemu bili specifični. Poznato je da je preko 1800 jugoslovenskih dobrovoljaca učestvovalo u Španskom građanskom ratu na strani Španske Republike, od čega je skoro polovina poginula. Uspomenu na njih u Beogradu čuva skroman, neupadljiv Spomenik Internacionalnim brigadama koji se nalazi pored Karađorđevog parka. Njega svakog 22. oktobra, na godišnjicu formiranja Internacionalnih brigada, ukrasi venac članova Udruženja španskih boraca 1936–1939. Davne 1956. godine pored visokih jugoslovenskih zvaničnika na njegovom otvaranju prisustvovao je i tada već bivši predsednik vlade Španske Republike Huan Negrin (1892–1956), kome je to ujedno bilo i poslednje pojavljivanje u javnosti.

Nakon Drugog svetskog rata sa Frankovom Španijom – iako prokuženom kao Hitlerovom saradnicom – jedino su Jugoslavija i Meksiko trajno prekinuli diplomatske odnose, nastavljajući da ih održavaju sa Španskom Republikom u egzilu, čije se predstavništvo prvo nalazilo u Meksiku a zatim u Parizu. Tako je Španska Republika u Beogradu imala svog opunomoćenog predstavnika Federika Minjana, koji je na dužnost stupio 1946. godine obavljajući posao iz zgrade hotela Mažestik u kome su se nalazila i druga diplomatska predstavništva. U jugoslovenskoj prestonici živeo je i radio sve do svoje smrti 1955. godine, a sahranjen je po svojoj želji u Dubrovniku, uz – kako je govorio – talase svog rodnog Valensijanskog mora.

Jedan od najvećih britanskih književnika 20. veka, Lorens Darel, koji je krajem četrdesetih i početkom pedesetih godina prošlog veka službovao u britanskoj ambasadi u Beogradu na mestu atašea za štampu, pamtio je Minjaninu ženu sa putovanja vozom po Jugoslaviji koje je za strane diplomate organizovao protokol SMIP-a, kao "lepu Španjolku" i "najbučniju" od svih supruga diplomata. Nakon Minjanine smrti Španska Republika nije imala svog predstavnika u Beogradu sve do početka šezdesetih godina prošlog veka, kada je u jugoslovensku prestonicu došao Valentin Rodrigez Gonzales, kome su kolumbijski studenti u Beogradu nadenuli nadimak "Don Valentin". Za razliku od svog prethodnika, svoju manje formalnu a više počasnu funkciju predstavnika Španske Republike u Jugoslaviji nadomešćivao je razvijenim društvenim talentom integrišući se uspešno u život tadašnje beogradske čaršije. Kako bi ostvario dodatne prihode, radio je kao profesor španskog jezika na Kolarčevom univerzitetu sve do svoje smrti, koja ga je zatekla 1968. godine u Beogradu tokom intervjua listu "Student".

JUGOSLOVENSKA PREDSTAVA ŠPANIJE

Ovako specifično izgrađene odnose u velikoj meri određivali su bivši jugoslovenski dobrovoljci u Španskom građanskom ratu. Veliki broj njih se još za vreme Drugog svetskog rata tokom narodnooslobodilačke borbe istakao ratnim iskustvom stečenim u Španiji, dok su nakon rata brojni "španski borci" dospeli na značajne funkcije (Koča Popović, Ivan Gošnjak, Danilo Lekić, Aleš Bebler, Lazar Udovički, Veljko Vlahović, Kosta Nađ i dr.). Oni su svojim ličnim autoritetom i formalnim uticajem u znatnoj meri određivali spoljnopolitički kurs države. Jugoslavija je bila jedina socijalistička zemlja koja je raširenih ruku primila svoje interbrigadiste ne optužujući ih za "sumnjive kontakte" uspostavljene u Španiji sa levičarskim sektorima iz zapadnih zemalja.

Nedostatak formalnih odnosa između dve zemlje koji je trajao od 1945. do 1977. godine i koji je za posledicu imao nemogućnost produbljivanja kulturnih veza, doveo je do parcijalnog i romansiranog sagledavanja Španije u jugoslovenskom posleratnom društvu, čije se posledice u izvesnoj meri i danas osećaju. Predstava o ovoj iberijskoj zemlji kreirana je na osnovu kazivanja i pisanja preživelih interbrigadista, hispanista i umetnika koji su uz zvuke španske gitare dr Jovana Jovičića u poželjnom ideološkom okviru prezentovali dela autora koji su stali u odbranu Španske Republike. Dela Federika Garsije Lorke, Rafaela Albertija, Migela Ernandeza i drugih španskih autora bila su poznata širom Jugoslavije. Ovakav ambijent pogodovao je stvaranju različitih mitova u jugoslovenskom društvu, kao onaj da je Tito lično učestvovao u Španskom građanskom ratu na strani Republike, iako za ovakvu tvrdnju nikada nisu pronađeni čvrsti dokazi, a njegovi bliski saradnici, poput Milovana Đilasa i Nikole Ljubičića, to su negirali.

RASKOL KOMUNISTIČKIH PARTIJA

Odnosi SFRJ sa vladom Španske Republike u izgnanstvu odvijali su se kontinuirano, nezavisno od odnosa koje je KP Španije imala sa vladom Španske Republike u izgnanstvu nakon izlaska komunista iz vlade i tvrdnji generalnog sekretara KP Španije Santjaga Karilja da je "španska vlada u izgnanstvu zapravo šaka Frankovih agenata".

S druge strane, međupartijski odnosi KP Španije i SKJ bili su određeni širim međunarodnim kontekstom, te je nakon raskida Tita sa Staljinom 1948. godine i podrške koju je u tom sukobu KP Španije dala sovjetskoj braći, došlo do zahlađenja odnosa između španskih i jugoslovenskih komunista. Obnova odnosa morala je da sačeka Staljinovu smrt 1953. godine i dolazak Nikite Hruščova na čelo SSSR, kada su i španski komunisti počeli da prilaze jugoslovenskim drugovima sa željom da obnove dobre odnose.

PODRŠKA ANTIFRANKISTIČKIM POKRETIMA

Pored dvojakih veza koje je Beograd održavao sa vladom Španske Republike u izgnanstvu s jedne strane i odnosa jugoslovenskih i španskih komunista s druge strane, manje je poznata konkretna podrška koju je SFRJ pružala antifrankističkim pokretima i njihovim aktivnostima.

Jugoslovenska podrška revolucionarnim pokretima u svetu nije bila novost. Najistaknutija je bila podrška alžirskom revolucionarnom pokretu Front nacionalnog oslobođenja (FLN) koji se od 1954. godine borio za nezavisnost od Francuske. Međutim, o podršci koju je Jugoslavija pružala antifrankističkim pokretima nije se govorilo, a još manje pisalo, ne samo zato što se radilo o podršci skromnijeg obima u odnosu na onu koju je pružala antikolonijalnim pokretima, već i zbog činjenice da je time Jugoslavija zadirala direktno u unutrašnja pitanja jedne suverene evropske zemlje.

Jugoslavija će prve kontakte sa predstavnicima antifrankističkih pokreta gladnih revolucionarnog iskustva uspostaviti tek poznih pedesetih godina prošlog veka. "Španski borci" na odgovornim položajima u državi osećali su određenu slabost prema članovima tih pokreta, čija ih je borba vraćala u dane sopstvene mladosti i borbe protiv Franka.

Pomoć španskim antifrankistima koji su krajem pedesetih godina, mahom pod pseudonimima, počeli da dolaze u Jugoslaviju, sastojala se od teorijskih obuka o funkcionisanju jugoslovenskog samoupravnog sistema i marksizma uopšte, vojnih obuka, štampanju ideološko-propagandnog materijala i slično. Neki su čak dobijali stipendije Komisije za kulturne veze SIV-a i smeštaj u Studentskom domu "Patris Lumumba", dok su oni koji su dolazili na više meseci imali i svoja "radna mesta".

Kao glavni kontakti za komunikaciju i koordinaciju aktivnosti antifrankističkih pokreta u Jugoslaviji određeni su španski borac i član CK SKJ Veljko Vlahović, španski borac, hispanista i Titov prevodilac za španski Havijer Angulo, voditelj Radio Beograda Radivoj Nikolić, koji je u Beogradu boravio na zahtev španske emigrantske vlade. Tako je grupa prvih antifrankista na osnovu kontakata koje je Radivoj Nikolić uspostavio sa španskom emigracijom tokom svog boravka u Tuluzu došla u Beograd 25. decembra 1959. godine.

SLABA VAJDA OD JUGOSLOVENA

U dopisu koji je Radivoj Nikolić uputio Komisiji SSRNJ sa molbom da se dolazećim Špancima pokriju putni troškovi između ostalog stoji: "…Oni bi došli do Italije, neki sa španskim pasošem, neki (emigranti) sa Travel Document (pasošem političkih izbeglica). Traže da im se u Trstu obezbedi nekakav naš dokument za prelaz naše granice, ali da im se to ne upisuje u pasoš s obzirom na opasnost kojoj se izlažu pri povratku u Španiju. Njih 4-5 došli bi autom i ostali u Jugoslaviji 5 do 6 dana. Došli bi početkom decembra, ako se stvar povoljno reši. Žele da izbliza upoznaju tekovine naše revolucije kao i naša ranija revolucionarna iskustva. Pripadaju onim Špancima koji su se opredelili za kurs borbe protiv Franka ‘svim sredstvima’…"

U Jugoslaviju su tada došli pisac, emigrant i veoma ugledan član Nacionalne konfederacije rada (CNT) Eduardo Pons Prades, njegova dva mlađa brata Eliseo i Hose Pons Prades i član Univerzitetske socijalističke grupacije Huan Kastelja. Eduardo Pons Prades pamtiće kasnije kako mu je pred polazak za Jugoslaviju prilikom susreta koji je u Parizu imao sa predsednikom vlade Španske Republike u izgnanstvu Feliksom Gordonom Ordazom rekao: "Videćeš, Jugosloveni su simpatični, ali od njih nema neke preterane vajde." Veljko Vlahović je tvrdio da treba biti oprezan u odabiru podrške koju bi Jugoslavija davala Špancima u borbi protiv Franka, smatrajući protivno jugoslovenskim interesima stvaranje nove španske republikanske emigracije u Jugoslaviji.

Poznato je da su vezu sa Jugoslovenima održavali i čuveni španski pisac, nobelovac i bivši frankista Kamilo Hose Sela (1916–2002), čiji se planovi da dođe u Jugoslaviju nisu realizovali zbog toga što mu španske vlasti kao poznatom antifrankisti nisu izdale pasoš. Vezu sa Jugoslovenima održavao je i Migel Sančez Masas, čiji je otac Rafael Sančez Masas bio Frankov posleratni ministar i jedan od osnivača španske fašističke stranke Falanga. Migel Sančez Masas aktivno je delovao u antifrankističkim pokretima i bio jedan od osnivača socijalističkog pokreta na Univerzitetu u Madridu, a nakon izlaska iz Frankovih zatvora emigrirao je u Švajcarsku.

FRONT ZA NARODNO OSLOBOĐENJE (FELIPE)

Paralelno sa aktivnostima republikanaca u egzilu su na fakultetima u Španiji počeli da se profilišu antifrankistički pokreti koji su se nalazili van sfere uticaja KP Španije. Nova generacija Španaca rođena za vreme ili posle Španskog građanskog rata drugačije je sagledavala antifrankističku borbu i njene metode. Istovremeno, za veliki broj deklarisanih hrišćana antifrankista članstvo u KP Španije nije pružalo adekvatan ideološki okvir u borbi protiv režima. U tom kontekstu rođen je 1958. godine Front narodnog oslobođenja (FLP) poznatiji kao "Felipe". Ovaj pokret, koji je delovao u periodu između 1958. i 1969. godine, inspirisan alžirskim FLN i kubanskim kastrizmom, uspostaviće tesnu saradnju sa Jugoslavijom. Njega su činili mahom studenti organizovani u hrišćansko-marksističkim ilegalnim organizacijama, koji su se zalagali, između ostalog, za reviziju tradicionalnog sovjetskog modela socijalizma. Pseudonimi koje su koristili u okvirima "Felipea" onemogućavali su da njihov pravi identitet bude otkriven tokom višegodišnjeg delovanja. Među predstavncima "Felipea", od kojih su neki kraće ili duže boravili u jugoslovenskoj prestonici, nalazili su se čuveni španski pisac Manuel Vaskez Montalban, poznati antifrankista i ugledni član KP Španije Nikolas Sartorijus, budući ministar u vladi Adolfa Suareza Hose Luis Leal (1976–1981) i dr.

ŠTAMPANJE REPUBLIKANSKIH BROŠURA U BGZ–u

Neki od najuglednijih predstavnika "Felipea" boravili su u Jugoslaviji početkom šezdesetih godina prošlog veka sa ciljem izrade propagandno ideoloških brošura. U štampariji Beogradskog grafičkog zavoda (koji kasnije prerasta u Beogradski izdavačko-grafički zavod, BIGZ) štampano je ukupno petnaest takvih brošura koje su imale neutralne i trivijalne naslove na koricama poput: "100 modela prijateljskih, porodičnih i ljubavnih pisama; Fudbal kao narodni sport; Popularna mehanika neophodna svakom domu; Realnost i fantazija u putovanjima Žila Verna" i sl. Iza takvih korica se skrivao teorijsko-ideološki materijal.

Brošure su prebacivane u Pariz, a odande, u vreme božićnih praznika kada je međugranični promet pošte između Francuske i Španije povećan a pažnja policije smanjena, ubacivane u Španiju gde su dalje bile distribuirane u brojnim gradovima.

Nikolić je u decembru 1960. godine pisao Komisiji za međunarodne veze SSRNJ. "Na osnovu obećanja koje je drug Veljko Vlahović dao predstavnicima Fronta narodnog oslobođenja, drug Havijer Angulo priredio je za štampu tekstove na španskom jeziku za brošure koje bi se prebacile u Španiju kao materijal za teorijsko-ideološki rad ilegalnih organizacija i ćelija Fronta narodnog oslobođenja… Ova stvar je veoma hitna, jer bi oko nove godine imali mogućnosti da ih lako prebace u Španiju s obzirom da je u to vreme vrlo živ promet turista između Španije i Francuske… Imajući u vidu izvanredno teške uslove za ideološko-propagandni rad u Španiji i momentalnu nemogućnost štampanja takvih tekstova u samoj zemlji, ovakve brošure mogu odigrati vrlo pozitivnu ulogu u uzdizanju svesti radničke klase Španije kojoj je Frankova diktatura ukinula sve izvore ideološkog obrazovanja… Potrebno je da Javni tužilac za grad Beograd odobri (može i telefonskim razgovorom) direktoru BGZ-a da se štampanje izvrši bez obaveznog stavljanja oznaka štamparije itd. jer ceo izgled brošura treba da bude takav kao da su štampane u samoj Španiji. Pošto je stvar vrlo hitna, molim te da ovo uzmeš odmah u postupak i da se Beogradskom grafičkom zavodu na ime direktora pošalje formalni nalog za štampanje ovog materijala za račun Socijalističkog saveza ili nekako drugačije ako to razlozi konspiracije zahtevaju. Drugarski pozdrav, Rade Nikolić."

Podrška koju je Jugoslavija pružala antifrankističkim pokretima, kao i njihove konkretne aktivnosti u Španiji, nisu mogle značajnije da poljuljaju vlast diktatora Franka koji se nakon potpune izolacije, sa kojom se suočio nakon Drugog svetskog rata, prilično uspešno vratio u tokove međunarodne politike, zahvaljujući prvenstveno poverenju koje su mu ukazale Sjedinjene Američke Države u hladnoratovskom kontekstu. Neposredno nakon Frankove smrti 1975. godine, tačnije 1977, u periodu poznatom kao Španska tranzicija, ponovo su uspostavljeni diplomatski odnosi između Beograda i Madrida, čime je završena jedna po mnogo čemu istorijski jedinstvena etapa u odnosima dveju evropskih zemalja.