Poslednjih godina upozorenja stručnjaka iz oblasti zaštite životne sredine odnose se upravo na činjenicu da ne postoji optimistični scenario kada govorimo o klimatskim promenama, već je pitanje obima problema koji nas čeka ukoliko odmah ne reagujemo. Nedavno smo svedočili gotovo apokaliptičnim slikama prouzrokovanih padavinama jer je Beograd potpuno neprilagođen za vremenske prilike kojima smo izloženi usled klimatskih promena.

Neprilagođen je ne zbog toga što ne postoje podaci ili znanje ili usvojeni dokumenti, već zato što se van svake mere gradi: uzurpira se javni i zeleni prostor, poljoprivredno zemljište pretvara u građevinsko, a infrastruktura ne održava i ne unapređuje. U Akcionom planu adaptacije na klimatske promene sa procenom ranjivosti koji je grad Beograd usvojio još 2015, navodi se da klimatske promene donose intenziviranju ekstremnih padavina do 40 odsto, te da je odvođenje atmosferskih voda jedna od najprioritetnijih mera. I sedam godina kasnije, potop – ogromna količina padavina pogodi grad za jako kratko vreme, voda nema gde da ode jer je zbog preobimne izgradnje i favorizovanja privatnih interesa kišna infrastruktura kanalizacione mreže potkapacitirana i neodržavana, a porozne površine zabetonirane i asfaltirane.

STANJE STVARI

S obzirom na nedostatak primene mera iz usvojenih dokumenata, reklo bi se da se radi o jednom deklarativnom odnosu radi ispunjavanja forme, a ne o suštinskom pristupu u rešavanju aktuelnih i alarmantnih problema.

Postojeći sistem odvodnjavanja čini infrastruktura koja je rađena prethodnih decenija. Ona prvo mora da se održava, proverava i čisti na nivou promene godišnjih doba, a drugo – ne može da primi sva nova priključenja bez dodatnog ulaganja u unapređenje infrastrukture. Dakle, ona već sad ne ispunjava kapacitete, a posebno neće u budućim klimatskim uslovima u ovom gradu.

Druga strana problema je gubitak tla koje može da primi atmosfersku vodu. U okviru materijala koji je u junu bio izložen na ranom javnom uvidu povodom izrade Generalnog urbanističkog plana Beograda (GUP) do 2041. našao se izuzetno informativan, ozbiljan i značajan analitički prikaz postojeće zelene infrastrukture. U tom smislu, istakla se mapa o poroznosti tla iz koje se može zaključiti šta bi trebalo korigovati u sadašnjem urbanom razvoju. Ovaj materijal predstavlja odličnu i temeljno obrađenu osnovu za buduće planiranje grada, međutim, taj aspekt je izostao u daljoj razradi plana, što, čini se, nije rezultat neznanja dela tima koji se ovim segmentom bavio, već pritiska privatnog kapitala.

Mapa sa leve strane pokazuje stanje poroznosti tla 2005, dok je sa desne strane prikaz poroznosti u slučaju realizacije svih predviđenih sadržaja prema maksimalnim parametrima definisanim Planom generalne regulacije Beograda (PGR) iz 2016. Prikaz poroznosti nakon realizacije planskog rešenja PGR-a rezultira sa preko 50 odsto zastrtih površina na teritoriji grada, što znači da veći deo teritorije grada čine površine sa minimalnom poroznošću. I sam GUP to zaključuje rečenicom da “ovaj prikaz nije u skladu sa aktuelnim i alarmatnim posledicama klimatskih promena, kao ni sa savremenim trendovima planiranja i planskim merama adaptacije grada na klimatske promene”.

Dodatno, demografske prognoze koje su se našle u materijalu izloženom na uvidu govore nam da se u narednih 20 godina očekuje smanjenje populacije i na osnovu toga navodi “da postotak izgrađenog područja, bez ili sa minimalnom poroznosti tla nije u proporcionalnom balansu sa brojem stanovnika, odnosno da plansko rešenje prevazilazi realne potrebe”. Kao prvo, jasno je da potrebe za novom izgradnjom nema jer će biti manje stanovnika nego što imamo danas, a drugo, ako sve ipak zabetoniramo – sigurno ćemo se potopiti ili pregrejati.

KISEONIK SAMO ZA SVAKOG PETOG BEOGRAĐANINA

Međutim, iako podaci pokazuju kako se, na primer, u centralnim zonama Beograda – opštine Vračar, Savski venac i Stari grad – očekuje najveći negativni priraštaj, to su upravo one opštine na kojima se najintenzivnije gradi. Poređenja radi, na Vračaru se godišnje izgradi tri puta više stanova nego na opštini Palilula (uža gradska zona), koja je petnaest puta veća od Vračara. Tamo gde se očekuje smanjenje populacije sprovodi se intenzivna gradnja i naravno da onda grad ne može da se nosi sa ekstremnim padavinama jer nema kad od gradnje za ove buduće nepostojeće ljude. Što se postojećih tiče, oni svakako cene stanovanja u Beogradu više ne mogu da priušte. Elaborat GUP-a navodi da se broj stambenih jedinica od 2003. do 2019. uvećao za 87 hiljada, a istraživanja tržišta nekretnina da stanove kupuje 5 odsto stanovnika, od toga 82 osto za gotovinu, a ostatak iz kreditnih sredstava. Dakle, postojeći tip tržišno orijentisane stambene izgradnje ne zadovoljava stvarne potrebe većine (postojećih) stanovnika ovog grada, pa se postavlja pitanje za koga je onda to – za jedan jako mali procenat ljudi koji na stan gleda kao na investiciju, a ne na rešavanje stambenog pitanja.

Ova masovna i (ne)planska izgradnja značajno je umanjila procenat zelenih površina u Beogradu, tako da one danas iznose oko 12 odsto ukupnih površina grada što je ispod evropskog proseka (poređenja radi, u Berlinu i Beču zelena infrastruktura je zastupljena na oko 50 odsto cele teritorije grada). Takođe, prema podacima objavljenim u Planu generalne regulacije sistema zelenih površina iz 2016, Beograd raspolaže sa 7 hektara postojećih zelenih površina pod drvećem na teritoriji grada, koje dnevno proizvode kiseonika samo za oko 311.800 stanovnika iako ih, prema poslednjem popisu, ima 1.659.440.

Najdramatičnije opet jeste na opštini Vračar gde količina zelenih površina iznosi oko 1,5m2 po glavi stanovnika, a evropski prosek i preporuka je 25m2. Ništa bolje nije ni na Novom Beogradu, koji je u poslednjih 20 godina izgubio 20 odsto prirodnog i prirodi sličnog zemljišnog pokrivača. Na ovoj opštini je investitorski urbanizam doveo do potpune degradacije urbanističke matrice i linearnog smanjivanja zelenih površina ključnih za mere prilagođavanja na klimatske promene. Tako je sedamdesetih godina procenat zemljišta sa prirodnim pokrivačem bio oko 71 odsto (Blok 45), da bi 2022. iznosio samo osam odsto (West 65).

Pored intenzivnih padavina koje tlo i infrastruktura ne mogu da prime, drugi problem u kontekstu promene klime su zagrevanje i intenziviranje toplotnih talasa. Zbog toga je, između ostalog, važno balansirano planiranje i izgradnja, što veći procenat zelenila u kontaktu sa tlom, ali i izbor materijala pri izvođenju objekata. Naime, upotrebom reflektujućih materijala (čelik, staklo, asfalt) doprinosi se povećanju temperature, a gustom izgradnjom visokih objekata sprečavaju strujanja vetra što dovodi do pojave toplotnih ostrva po gradu čija je temperatura za nekoliko stepeni veća od drugih delova grada, kao što je to na primer potez Slavija – Terazije – Trg republike. Negativni efekti povećanja temperature su višestruki, od zdravstvenih, preko veće potrošnje energije zbog hlađenja, do zagađenja vazduha. To znači da će neodgovorni odnos prema oblikovanju grada, pored ugrožavanja kvaliteta života svih nas, neminovno dovesti i do jako velikih posledica na javno zdravlje.

POTAPANJE, PREGREJAVANJE, GUŠENJE

U pitanju su sve javni podaci objavljeni kao rezultat rada naših institucija i stručnjaka, koji su i više nego dostupni donosiocima odluka, a koji se uprkos njihovoj alarmantnoj prirodi, potpuno ignorišu. Dobro je da podataka ne manjka, kao što ne manjka ni stručnjaka u Srbiji, a ni lokalnih inicijativa koje brane zelenilo i životnu sredinu. Međutim, ono čega nedostaje je preuzimanje odgovornosti za nečinjenje.

Evakuacija ljudi, poplavljivanje autoputeva i ulica, podrumskih prostorija stambenih zgrada, vrtića i drugih objekata nije se desila jer je Bog tako hteo, nego zato što se prioritetizuju privatni kapital i investicije nauštrb javnog interesa i kvaliteta života ljudi u ovom gradu, a bez ikakvog preuzimanja odgovornosti za posledice koje to ima. Upravo zato da se ne bismo potopili, pogušili ili pregrejali, mora da postoji uravnotežen odnos između izgrađene i zelene infrastrukture, jer utiče na život svih nas bez obzira koju moć ili funkciju imali.

Između ostalog, tome urbanističko i prostorno planiranje i služi – da dugoročno odgovori na izazove sa kojima se susrećemo, štiti javni interes i učini život u gradu boljim za ljude koji u njemu žive. Dakle, nije do Boga nego do neodgovornosti, pritisaka, ispunjavanja ličnih interesa i preizgrađenosti grada. I u pravu je novi gradonačelnik Beograda kada kaže “da na Boga ne možemo da utičemo”; istina – ne možemo, ali zato na to kako se planira i razvija grad i te kako možemo, a možemo i na to ko će snositi odgovornost za ono što ostavljamo budućim generacijama.