“Da se izbaci bez odlaganja iz javne nastave u Srbiji, kako u pogledu nastavnog osoblja tako i u pogledu nastavnih sredstava, sve ono što služi ili bi moglo da posluži stvaranju propagande protiv Austro-Ugarske.” Ovako je glasila treća tačka ultimatuma Austrougarske upućene Vladi Kraljevine Srbije koji je pokrenuo niz događaja koji su na kraju rezultirali izbijanjem Prvog svetskog rata. U svom odgovoru, vlada Nikole Pašića se obavezala da ispuni taj uslov kada joj Dvojna monarhija pruži dokaze za takvu tvrdnju. Bez obzira na svu popustljivost, ultimatum koji je prvi lord admiraliteta Britanske imperije ser Vinston Čerčil nazvao “najdrskijim dokumentom te vrste ikada smišljenim”, na kraju je doveo do jednog od najvećih oružanih sukoba u istoriji ljudskog roda.

Kraljevina Srbija u leto 1914. imala je obrazovni sistem koji je utemeljio kralj Milan Obrenović, kao jedan od stubova moderne srpske države. Zakon o osnovnim školama iz 1882. uveo je obavezno školovanje kako muške tako i ženske dece. I pored svih otpora patrijarhalnog društva i hroničnog nedostatka nastavnog kadra, obrazovanje nacije je napredovalo iz generacije u generaciju, država je stipendirala darovite studente da nastave školovanje u inostranstvu, a 1905. je osnovan i Beogradski univerzitet (treba istaći da nije imao sve fundamentalne fakultete potrebne za razvoj jednog modernog društva, npr. Medicinski fakultet je osnovan tek krajem 1920. godine).

I pored toga, osnivale su se gimnazije i stručne škole, gradile su se zgrade koje su u većini predstavljale najmonumentalnija zdanja u malenim srpskim varošicama. Nastavni kadar su uglavnom činili muškarci koji su ujedno u ogromnom broju bili i rezervni oficiri, što se pokazalo kao odlično za vojsku, ali i pogubno za školski sistem.

RATNE GODINE

Sa izbijanjem rata, veliki broj škola ne počinje sa radom 1. septembra. U gradovima poput Beograda i Šapca nisu postojali ni osnovni preduslovi za odvijanje nastave. Većina školskih zgrada su postale bolnice, poput gimnazije u Nišu gde je smeštena ruska medicinska misija, dok je Prva muška gimnazija u Beogradu (danas Osnovna škola “Kralj Petar Prvi”) postala središte Crvenog krsta, što je nije spaslo od bombardovanja, a sličnu sudbinu je doživela i ženska gimnazija u Ulici kraljice Natalije. Treća gimnazija je postala prihvatilište za izbeglice i ljude koji su ostali bez krova nad glavom u bombardovanju, a kasnije se u njoj smestila beogradska opština. Kapetan-Mišino zdanje u kojem su se nalazili Univerzitet, Narodna biblioteka i Narodni muzej bilo je na udaru austrougarske artiljerije jer je predstavljalo jednu od najviših zgrada u tadašnjem Beogradu. Pojedine srednje škole pokušavaju da se presele u unutrašnjost, ali bez mnogo uspeha, a pri gimnaziji u Skoplju ustanovljen je i jedan maturski tečaj za učenike sa svršenih sedam ili osam razreda gimnazije. I tu je, od aprila do jula 1915, ispit zrelosti položio veliki broj učenika iz pretkumanovskih granica Kraljevine Srbije. Osnovne škole bolje funkcionišu, pre svega jer je više ženskog nastavnog kadra, a ponegde gde su učitelji mobilisani, lokalni sveštenici preuzimaju i tu ulogu.

Nakon obuzdavanja epidemije pegavog tifusa, Narodna skupština Kraljevine Srbije je zakonski regulisala obnovu nastave u gimnazijama za školsku 1915/16. Otvoreni su maturski tečajevi u Nišu, Kragujevcu, Kruševcu i Zaječaru, ali je slom srpske države u jesen 1915. sprečio taj naum. Treba naglasiti da je preko 150 nastavnika gimnazija i srednjih škola poginulo u toku rata kao pripadnici srpske vojske.

Već tokom povlačenja kroz Crnu Goru i Albaniju ministar prosvete Ljuba Davidović je, shvativši nužnost evakuacije i nastavka školovanja đaka koji su se zadesili sa vojskom i civilnim izbeglicama, krajem novembra 1915. u Skadru naložio da se formiraju grupe đaka koje će bez odlaganja biti poslate u Francusku na školovanje. Tokom kasnije evakuacije, preko 1500 đaka je na taj način evakuisano. Paralelno s tim, u Solunu je formirana grupa od hiljadu učenika i učenica koji su takođe poslati u Francusku na dalje školovanje. Čak je i francuski parlament uneo u budžet sredstva za prihvat 500 đaka i poslata je posebna misija sa profesorom Vitom na čelu, koja je imala nesreću da njihov brod bude torpedovan i tom prilikom se utopilo nekoliko časnih sestara koje su pridodate misiji.

EVAKUACIJA ĐAKA

Prva skadarska grupa je evakuisana iz Medove italijanskim brodom Citta di Bari. Već iste noći, 6. januara, preživljavaju napad austrijskih hidroaviona, dok je druga grupa (uglavnom sa mlađom decom) ukrcana na brod Crvenog krsta koji je presrela neprijateljska podmornica i sprovela u ratnu luku Kotor. Nakon dvodnevnog zadržavanja, pušteni su da nastave put ka Marselju.

Đaci su u pratnji profesora raspoređivani u raznim mestima u Francuskoj i njenim kolonijama. Prva grupa, mahom osnovaca, upućena je u Bastilju na Korzici, a kasnije su đaci smeštani u škole od Alžira, preko Tunisa, do mesta u francuskim Alpima. Kako se broj đaka izbeglica neprestano uvećavao, pojedine grupe su slate u Veliku Britaniju u proleće 1916. godine. Karakterističan je opis dočeka srpskih đaka u Martelu, koji je otvorio mladi srpski frulaš sa Marseljezom, a zatim su svi otpevali srpsku himnu.

Otvorene su specijalne kolonije u Eks-an-Provansu, Sent Eliju kod Marselja, Vorepu i Virivilu kraj Grenobla, Mon Dofenu u Alpima, kao i sanatorijum za bolesne u Mentonu. Gimnazija počinje sa radom u Nici, održavaju se maturski ispiti. U arhivi Ministarstva prosvete i crkvenih dela sačuvani su pismeni zadaci maturanata na temu “Zadatak omladine u obnovljenoj Srbiji”, “Moj put u izgnanstvo i dani u tuđini” itd. U arhivi se takođe nalaze pritužbe francuskih prosvetnih vlasti da je primećeno da se među učenicima nalaze stariji omladinci stasali za vojsku, a koji su predstavljeni, od svojih imućnijih i uticajnijih porodica, kao đaci kako bi izbegli vojnu obavezu.

Đaka je ukupno bilo oko 4000. Formiraju se đački i univerzitetski bataljon kao svojevrstan kompromis između prosvetnih i vojnih vlasti, kako bi đaci koji su stasali za regrutaciju nastavili školovanje uz vojnu obuku. Osim u Francuskoj, škole se otvaraju u Grčkoj poput gimnazija na Krfu, u Solunu i Volosu, osnovne škole ih prate, s tim da je osnovna škola u Vodeni (današnja Edesa) osnovala skautsko društvo, u to vreme vrlo popularno u Engleskoj i Americi, a svoje muške članove naziva mali četnici, a ženske planinke. U Velikoj Britaniji funkcioniše bogoslovija, a srpski đaci u Edinburgu se susreću sa ragbijem i imaju zapažene uspehe na školskim takmičenjima.

Srpske škole rade i u carskoj Rusiji do Oktobarske revolucije, gde su izbeglice iz istočne Srbije koje su u jesen 1915. prešle Dunav i sklonile se u Rumuniji, a kasnije su morali da pređu u Odesu i njenu okolinu zbog ulaska Rumunije u rat na strani Antante. Tamo se osniva “Odeski pansionat” gde se obrazuje oko 160 devojčica i dečaka. Početkom 1918. godine, svi oni se pridružuju reci izbeglica i dobrovoljaca koji nameravaju da se preko Sibira domognu svoje nove saveznice Amerike. Izbeglice su živele u železničkim vagonima, te jula 1918. na maloj sibirskoj železničkoj stanici Tiret počinje sa radom škola u kojoj se nastava odvijala u hladu sibirskih breza. Kako su leta u Sibiru kratka, škola je nastavila da funkcioniše u vagonima, gde je “g. Mirko Jovanović, svršeni student Petrogradske Duhovne akademije, predavao srpsku književnost i srpsku istoriju sa zemljopisom”. Uskoro je škola dobila i crkvu-vagon u Irkutsku, gde su se obavljala i venčanja među izbeglicama. Naročito je insistirano na engleskom jeziku u nadi da će školovanje biti nastavljeno u SAD, ali ono se ipak nastavlja u domovini posle višegodišnjeg putovanja preko Vladivostoka, Singapura i Sueca.

Škole i kursevi se otvaraju i u vojnim bolnicima, a prve srpske knjige na Brajevom pismu nastale su za potrebe slepih rekonvalescenata u Bizerti. Organizuju se maturski tečajevi u Solunu, pri vojnoj bolnici u Zejtinliku, gde borci koji nisu imali prilike da završe školovanje u civilstvu to uspevaju u solunskoj đačkoj četi. Neki drugi učenici su prekinuli školovanje jer su internirani u brojne logore i radne kolonije širom Austrougarske. “Srpska gimnazija za internirane đake” otvorena je 10. juna 1917. u Nežideru, slična ustanova nastaje i u logoru Ašah. Dozvoljeno im je da u nastavi koriste ćirilične udžbenike, što je bilo strogo zabranjeno u austrougarskoj okupacionoj zoni u Srbiji. To je bio još jedan od paradoksa kojima je obilovala Austrougarska monarhija u poslednjim godinama svog postojanja.

ŠKOLOVANJE POD OKUPACIJOM

Nakon okupacije u jesen 1915, Srbija je podeljena između Austrougarske i Bugarske. U bugarskoj okupacionoj zoni bio je zabranjen srpski jezik u javnoj upotrebi, škole su služile za masovnu bugarizaciju, uz vrlo brutalne metode. Učitelji i nastavnici su “odvođeni u Sofiju”, što je bio uobičajen izraz kojim su bugarske mesne vlasti lagale porodice nastavnog osoblja koje je streljano na obližnjem stratištu. Ispred vranjske gimnazije je napravljena lomača od srpskih knjiga iz školske biblioteke.

Donekle blaži režim je vladao u austrougarskoj okupacionoj zoni, koja se zvanično zvala Vojni generalni guverman. Škole su otvorene u proleće 1916, dok su nastavnici dovođeni iz južnoslovenskih krajeva Dvojne monarhije, zajedno sa nastavnim planom i udžbenicima. Realna gimnazija u Beogradu je koristila modifikovan nastavni plan gimnazije iz Osijeka. Ćirilica je bila dozvoljena samo tokom nastave veronauke. Srpski jezik se predavao uz upotrebu latiničkog pisma, a na ispitu zrelosti jedna od tema je bila “Uticaj pesništva na čovečanstvo”. Privatna ženska realna gimnazija je organizovala ekskurziju koja je počinjala od “…Trkališta gde su učenice išle Grobljanskom ulicom preko Slavujevog Potoka, kroz beogradsko groblje, pa poljem Veliki Vračar do Laudanova šanca i njime do Mirijevskog brda”.

Česte su bile prijave austrijskim vlastima da lokalni učitelji nastavljaju da drže časove istorije po starom programu, koji je toliko smetao Dvojnoj monarhiji da je jednu tačku ultimatuma posvetila upravo njemu.

U pokušaju da ne idealizujemo prošlost, treba biti svestan da je i tadašnja vladajuća elita bila sklona korupciji, nepotizmu i zloupotrebi političke moći, ali je ipak shvatala da se mora postarati da budućim generacijama obezbedi obrazovanje, kao jedan od važnih preduslova da potomcima život bude ispunjeniji, lepši i lakši. Pod pojmom vladajuća elita danas podrazumevamo volju jednog čoveka, i to je jedan od mnogobrojnih uzroka ovakvog stanja u društvu, koje uvek mora da počiva na obrazovanju.

Ma koliko su tokom Prvog svetskog rata okolnosti bile teške, gotovo nemoguće sa današnje tačke gledišta, škole su pokušavale da funkcionišu. Jovan Kangrga je pomalo patetično, ali u osnovi tačno primetio da “u potlačenoj otadžbini prva je briga bila svima da se deca školuju, da ne dangube i ne propadaju, i u tom pogledu nisu naši stariji, a naročito jadne majke, prezale ni od kakvih žrtava”.