Stav Jugoslavije bio je potreban za pospešivanje politike popuštanja napetosti između Istoka i Zapada, a indirektno je bio važan i za ponovno ujedinjenje Nemačke, kaže za "Vreme" Mari-Žanin Čalić, profesorka za istoriju Jugoistočne Evrope na Univerzitetu u Minhenu. Iz štampe je upravo izašla njena knjiga Tito – večiti partizan.

VREME: Da li je Josip Broz Tito zaista bio partizan čitav život?

MARI–ŽANIN ČALIĆ: Kako je i on sam to govorio, za Tita je Drugi svetski rat bio najvažniji period u životu. Tu je on dao najviše od sebe. Konačno, jugoslovenski partizani bili su jedini kojima je uspelo da pobede okupatora, gotovo potpuno bez pomoći sa strane, a Tito je bio jedini vrhovni komandant u antihitlerovskoj koaliciji koji je stalno bio na ratištu. Sve to je posle 1945. bio najvažniji osnov legitimnosti njegove vlasti, što je bilo jako izraženo i u propagandi. Pored toga, raskinuo je sa Staljinom i tako omogućio izgradnju posebnog modela socijalizma u Jugoslaviji. Nijedan drugi komunistički lider nije uživao tako veliku podršku u svojoj zemlji. Tito je do kraja života ostao ubeđeni komunista ali, kao takav, bio je veoma samovoljan.

Moja knjiga pokazuje koliko je bilo teško braniti nezavisnost Jugoslavije od uplitanja velikih sila, od politike "interesnih sfera" – kako se to tada nazivalo. Tito je u tome uspeo samo zato što je njegov u ratu stečeni autoritet bio priznat – iako nevoljno – i na Istoku i na Zapadu. Politika nesvrstanosti i podrške od zemalja u razvoju bila je značajan činilac zaštite Jugoslavije od mešanja u njene unutrašnje poslove. Upravo je taj "partizanski duh" uprkos svim unutrašnjim problemima održao u životu Jugoslaviju tokom trideset pet godina.

Osvedočeni antikomunisti u Nemačkoj i u zemljama bivše Jugoslavije Tita jednostavno nazivaju "masovnim ubicom". Ima li neke istine u tome?

Kao i mnoge druge istorijske ličnosti, Tito ima svetle i mračne strane, pa sud o njemu mora biti vrlo izdiferenciran. Nesporno je da su Tito, Narodnooslobodilačka vojska i tajne službe tokom završnih borbi u Drugom svetskom ratu i prilikom preuzimanja vlasti pobili desetine hiljada ljudi. Po pouzdanim procenama, samo je u Blajburgu, u borbama prilikom povlačenja, oko 40.000 ljudi različite etničke pripadnosti stradalo ili pogubljeno. U Sloveniji su u proteklih nekoliko godina otkrivene masovne grobnice, poput onih u Kočevskom Rogu, Teznu, Teharju i u Hudoj Jami. Tamo leže hiljade skeleta ljudi stradalih u borbama ili pobijenih od tajne službe kao "narodni neprijatelji". Pored toga, Tito je posle rata u početku uveo staljinistički sistem. Hteo je da stvori u Jugoslaviji sovjetski model sa komunističkom univerzalnom ideologijom, jednopartijskim sistemom i monolitnim jedinstvom Komunističke partije, dirigovanom privredom, medijskim monopolom i terorom tajne policije. Međutim, posle raskida sa Staljinom 1948. sprovedena je liberalizacija – prvo Partije, a zatim i čitavog političkog sistema. Šezdesetih godina postojao je u priličnoj meri pluralizam u medijima i u javnom mnjenju, kao i sloboda putovanja. Toga nigde nije bilo u istočnom bloku. Ipak, ovaj sistem svakako nije bio demokratski, na način kako se demokratija shvata na Zapadu. Postojala je kontrola medija i druge vrste represije, kao što su politički procesi, zabrane bavljenja profesionalnim radom i likvidacije političkih protivnika režima u inostranstvu. U svakom slučaju, pojam "masovni ubica" pre svega je politička metafora, pošto je u javnom diskursu odnos prema Titu i, uopšte prema Jugoslaviji, potpuno političke prirode. Prošlost se koristi za vođenje rasprava koje se tiču sadašnjosti. Pored toga, publicistika je puna legendi i teorija zavere. Ne bi trebalo projektovati sopstveni pogled na svet na jedan istorijski lik, već ga treba objasniti i razumeti u njegovom istorijskom kontekstu.

Tvrdi se da Tito nosi na savesti stotine hiljada sunarodnika u Jugoslaviji. Da li se u to mogu ubrojati i žrtve narodnooslobodilačke borbe u Drugom svetskom ratu?

Ja se ne slažem sa takvom "aritmetikom žrtava". O ubijenima u Drugom svetskom ratu pojavile su se u međuvremenu prilično pouzdane procene od strane ozbiljnih istoričara. Do broja od "stotina hiljada" dolazi se samo ako se pođe od broja ukupno ubijenih u Drugom svetskom ratu. Međutim, činjenica je da Drugi svetski rat u Jugoslaviji nije bio samo oslobodilački rat protiv okupatora, to jest nemačkih i italijanskih stranih zavojevača, već od samog početka i građanski rat. Tito je hteo da iz pokreta otpora stvori i novi politički poredak, socijalistički društveni sistem. Zato se odlučno borio protiv političkih protivnika, a naravno i protiv kolaboracionista i, gde god je mogao, on ih je "istrebljivao". Ne treba zaboraviti da je Vermaht u Jugoslaviji vodio istrebljivački rat protiv Jevreja i Roma i civilnog stanovništva, koji su masovno bili žrtve takozvanih "mera odmazde". Ustaše, četnici i ostale ultranacionalističke snage sa svoje strane su počinili masovne zločine. Posle rata sudovi u Jugoslaviji primili su oko 900.000 tužbi za ratne zločine. Podignuto je oko 120.000 optužnica, od čega je više od polovine završeno osudama. Nema baš mnogo smisla svu krivicu za žrtve rata pripisivati partizanima.

Zar to upravo nije revizionizam? Tu se prećutkuje činjenica da su se Jugosloveni u narodnom ustanku borili protiv Hitlerove armije i njihovih saveznika.

Nažalost, u punom zamahu je revizionizam, to jest borba za ekskluzivno pravo na tumačenje istorije. Očigledno sredstvo u toj borbi je pravljenje paralele između zločina četnika, ustaša i partizana koji su tokom Drugog svetskog rata tako ogorčeno ratovali jedni protiv drugih. Danas je vrlo malo tema tako opterećenih emocijama kao što je rasprava o broju i identitetu žrtava Drugog svetskog rata. Pritom, mnogo je manje reč o istorijskim analizama, a više o debatama među zastupnicima političkih stavova preko kojih određene ideologije, a posebno ekstremni nacionalizam, ponovo postaju društveno prihvatljive. U to spada i revizija procesa protiv ratnih zločinaca, kao i pokušaji rehabilitacija, pa i pravosnažne rehabilitacije nekada osuđenih lica, kao što su Draža Mihailović i Milan Nedić. Pored toga, revizionizam ima i drugi cilj, da izvrši konačan obračun sa socijalizmom kao političkom ideologijom i društvenim poretkom. U to spada i distanciranje od Jugoslavije kao višenacionalne države. Pošto je Tito bio pojam svega što je opštejugoslovensko, on mora biti istorijski i moralno obezvređen. Ko ruši antifašizam, partizane i samog Josipa Broza, uništava osnov legitimnosti jugoslovenske države. Dakle, u revizionizmu se kriju suštinske političke poruke: homogenost srpske, odnosno hrvatske ili neke druge nacije, antijugoslovenstvo kao moralna snaga, legitimacija sopstvene, ekskluzivno nacionalne države, kao i ispravnost vladavine antikomunista.

Vi pišete sasvim otvoreno da su Titovi partizani pobedili nemački Vermaht. Mnogi Nemci, ali i bivši Jugosloveni, to smatraju izmišljotinom. Kako je to Tito pobedio Vermaht?

Partizanski pokret je u početku proizašao iz Komunističke partije, praktično njene omladinske organizacije. Na početku rata bilo ih je samo nekoliko hiljada. Ali, kako je rat odmicao, prilazilo im je sve više dobrovoljaca. Razlozi su bili u tome što su teror okupatora nad civilnim stanovništvom, međuetnički istrebljivački rat i privredna eksploatacija naveli mnogo ljudi da pristupe pokretu otpora. Uz to, staro jugoslovensko rukovodstvo bilo je delegitimisano, pošto su kralj, njegova vlada i generalštab odmah po upadu trupa Vermahta pobegli u egzil. Uticajni lideri starih političkih stranaka takođe su bili u inostranstvu. Nije bilo nijedne druge dobro organizovane snage koja bi se borila protiv okupatora, osim partizana. Ko je hteo da se bori u pokretu otpora, morao je da se priključi partizanima, jer nije ni bilo alternative.

Saveznici su se u početku čudili kako je taj pokret imao ne samo veliku podršku već i postizao vojne uspehe. Krajem 1943. na samitu u Teheranu priznali su Narodnooslobodilačku vojsku kao saveznika. Ubeđenog antikomunistu Vinstona Čerčila tada je interesovalo samo "ko ubija najviše Nemaca", i kako se može pomoći Titu da ih "ubija što više". Britanska armija je napravila ovakvu analizu: partizani će svakako dobiti rat, a saveznici mogu to samo malo da ubrzaju. Čerčil je proračunao da partizani mogu da angažuju trideset tri Hitlerove divizije. Oni su smatrani značajnim faktorom koji bi mogao da ubrza pobedu nad Hitlerom i time spase živote britanskih i američkih vojnika. Niko, osim Tita, nije očekivao na početku rata da će jedan mali pokret otpora koji je 1941. počeo sa nekoliko hiljada ljudi, na kraju rata imati 800.000 boraca i da će Tito morati da bude međunarodno priznat kao vođa nove komunističke države.

Kako procenjujete ulogu zagrebačkog nadbiskupa Stepinca u kvislinškoj NDH?

Stepinac verovatno nije bio ideološki pristalica ustaša, ali je njegov odnos prema NDH bio ambivalentan. Tu postoji prilično ideološko preklapanje: ultranacionalizam, antiboljševizam i antijugoslovenstvo. Biskupe je tom režimu približilo to što su ustaše smatrale katolicizam nacionalnom religijom i crkvi obezbedile privilegovan položaj, za razliku od stare Jugoslavije u kojoj nikada nije bio zaključen konkordat.

Stepinac je, dakle, čestitao ustaškom vođstvu osnivanje države, i već dve nedelje pošto je Ante Pavelić došao na vlast uputio encikliku kojom je zahtevao od sveštenstva da podrži novi režim. On je bio vrhovni vojni vikar ustaša, zvanični predstavnik fašističke Hrvatske pri Vatikanu i član jednog odbora za versku konverziju. Stepinac se ipak stalno zalagao protiv preteranog nasilja, i za spasavanje krštenih, dakle "katoličkih" Jevreja. S druge strane, nikada nije podigao glas protiv istrebljenja Jevreja i Srba i nasilja nad njima, kao što uostalom nije učinio ni papa Pije XII. Kao zagrebački nadbiskup i najviši predstavnik katoličke crkve i vrhovni nadzornik nad katoličkim vojnim ordinarijatom, Stepinac nije istupio ni protiv progona Srba koji su sprovodili predstavnici crkve ili je rađen u njeno ime, pa čak ni protiv širenja mržnje preko propovedi u katoličkoj štampi. Najmanje 250.000 Srba bilo je prinuđeno pod pretnjom da pređe u katoličku veru. Jasno je dokazana i podrška katoličke crkve ustašama za vreme i posle rata, počev od pomoći u bekstvu njihovim visokim predstavnicima. Uz pomoć Vatikana, hiljade nacističkih zločinaca pobegle su "pacovskim kanalima" u Latinsku Ameriku. Tako Ante Pavelić, jedan od najgorih ratnih zločinaca 20. veka, nikada nije morao da odgovara pred sudom. Tek ove godine vatikanski arhiv je otvoren za istraživanja o epohi Pija XII.

Tito je uživao veliki ugled u Nemačkoj kao osnivač Pokreta nesvrstanih i posrednik između blokova. To je jedna strana Titove ličnosti koja je danas potpuno zaboravljena?

Kada su saveznici još tokom Drugog svetskog rata podelili Evropu na interesne sfere, dogovorili su se da u Jugoslaviji ni Istok ni Zapad neće imati prevlast. Tito je to kasnije vrlo vešto koristio i sarađivao kako sa Zapadom tako i sa SSSR i istočnim blokom. U narednom periodu obe svetske sile trudile su se da pridobiju Tita, između ostalog kreditima i privrednim vezama, kako Jugoslavija tokom "hladnog rata" ne bi prišla protivničkom lageru. Da bi očuvala svoju nezavisnost, Jugoslavija je tražila saveznike u takozvanom "trećem svetu" gde je, usled dekolonizacije, bilo mnogo zemalja u sličnom položaju, zabrinutih za očuvanje svoje samostalnosti. Tito je uspeo da oko sebe okupi mnogobrojne zemlje sa različitim sistemima i da ostvari politiku "trećeg puta". Uz pomoć Pokreta nesvrstanih bilo je, na primer, moguće u okviru UN-a, gde su zemlje "trećeg sveta" 1970-ih imale većinu u Generalnoj skupštini, doneti rezoluciju o novom svetskom ekonomskom poretku. Ta rezolucija je trebalo da omogući ravnopravnu zastupljenost interesa između Severa i Juga. O ogromnom ugledu koji je Tito zbog toga uživao svedoče dokumenta iz zapadnoevropskih i američkih arhiva.

Savezna Republika Nemačka je prekinula diplomatske odnose s Beogradom kada je Jugoslavija 1957. priznala Istočnu Nemačku. Međutim, kulturni, privredni, trgovinski i kreditni odnosi tekli su i dalje. Konačno, u okviru nove istočne politike Vilija Branta Jugoslavija je krajem šezdesetih godina dobila na važnosti kao politički faktor. Glas Jugoslavije imao je težinu u Trećem svetu, ali i u Istočnom bloku. I taj glas bio je potreban za pospešivanje politike popuštanja napetosti između Istoka i Zapada, a indirektno i za ponovno ujedinjenje Nemačke. Zato je sklopljen ugovor o radnoj snazi (gastarbajteri) i Jugoslaviji su dodeljeni krediti u iznosu od milijardu nemačkih maraka. Sedamdesetih godina Savezna Republika Nemačka bila je najvažniji jugoslovenski partner u spoljnoj trgovini. Bez obzira na to kako se to danas ideološki vrednuje, Titova Jugoslavija pridonela je širenju "duha popuštanja", jer je održavala protok informacija i komunikaciju između blokova, u okviru UN-a zauzimala se za tu politiku prema Trećem svetu i, konačno, u okviru KEBS-a, radila na razoružanju i izgradnji poverenja.

U današnjem vremenu, kada je svetska politika bukvalno "ispala iz šina", u nauci se naširoko diskutuje o naporima Jugoslavije kao "treće sile". Izgleda da su izuzetno aktualna nastojanja da u saradnji sa zemljama takozvanog. "trećeg sveta" stvori jedan pravedan i bezbedan svetski poredak.