U Novom Sadu je, posle četvorogodišnjih priprema, javnosti predstavljeno voluminozno memoarsko delo Dušana Popovića, Letopis o Vlaovićima (u izdanju Agencije MIR). Kako autor, u tri ogromna toma, na više od 2600 stranica, kroz priču o subini tri značajne vojvođanske porodice, Popovića, Petrovića i Kaćanskih, oslikava ne samo političku sudbinu Vojvodine tokom XX veka nego i vrlo otvoreno, a često i veoma oštro, gotovo brutalno, iznosi svoje ocene o mnogim našim istorijskim ličnostima i vodećim političarima, od kralja Aleksandra Karađorđevića i Josipa Broza do Aleksandra Rankovića, Jovana Veselinova, Dobrivoja Vidića, Stevana Doronjskog, Petra Stambolića, Draže Markovića, Danila Kekića, Mirka Tepavca, Mirka Čanadanovića, Boška Krunića, Ivana Stambolića, Slobodana Miloševića i mnogih drugih – može se očekivati da će ovi dugi zapisi izazvati i žešće reakcije od onih koje obično prate memoarske knjige.

Recenzent knjiga Ranko Končar u uvodnoj napomeni ističe da "premda svojim naslovom delo Popovića upućuje na porodičnu hroniku ili letopis, izvesno je da ih strukturom i pristupom nadilazi i da ima i svojstva svojevrsne istorije Vojvodine i Novog Sada, u kojoj se prepliću različiti žanrovi – hroničarski, memoarski, publicistički, literarni i istoriografski".

PORODIČNA SAGA: Zapravo, ono što sigurno uvećava zanimljivost ovih Popovićevih knjiga jeste činjenica da je on u svoje sopstvene memoarske zapise bukvalno inkorporirao neobjavljena sećanja svog oca inž. Dake Popovića (narodnog poslanika Skupštine SHS posle izbora 1927. godine, ministra za agrarnu reformu u Korošecovoj vladi 1928–29. godine, prvog, ali kratkotrajnog, bana Dunavske banovine, za koga je postavljen 1929. godine), strica prote Alimpija Popovića (1944. godine izabran za prvog predsednika Narodnooslobodilačkog odbora Novog Sada), brata od strica Vlade Popovića (prvaka i direktora Opere Srpskog narodnog pozorišta u Novom Sadu), brata Gavre Popovića (našeg predstavnika u Svetskoj banci u Vašingtonu i ambasadora SFRJ u Belgiji), kao i zeta, inž. Nikole Petrovića (člana SKOJ-a od 1930. godine, međunarodnog komunističkog obaveštajca uoči Drugog svetskog rata, člana Biroa Pokrajinskog komiteta KPJ-a za Vojvodinu u tom ratu, člana šireg sastava Nacionalnog komiteta oslobođenja Jugoslavije na Visu, ministra trgovine, pa spoljne trgovine, pa elektroprivrede u Titovim prvim saveznim vladama – do 1948. godine, a kasnije plodnog istoričara).

Bizarno je što je Dušan Popović i sebi i svojim najbližima u ovim knjigama promenio imena, pa sebe piše kao Damjana Vlaovića, oca kao Avrama, strica kao Vasilija, brata od strica kao Teodora, rođenog brata kao Gigu Vlaovića, a zeta kao Mladena Stamenića. No, na drugoj strani, sva imena ljudi izvan porodice označava autentično. To ponekad deluje zbunjujuće – kada on, na primer, piše da se u stanu Mladena Stamenića, 1939. godine, Tito sastao sa Mošom Pijadom posle njegove četrnaestogodišnje robije (a reč je o beogradskom stanu Nikole i Mare Petrović).

Pre nego što pokušamo, samo primerično, da ilustrujemo šta sve postoji u ovim memoarima, valja da podsetimo da je njihov autor Dušan Popović (rođen 1921. godine) bio, a izgleda i ostao, jedan od najtvrdokornijih komunista i "titoista" tokom čitave aktivne političke karijere (kada se u vrhu SKJ-a najviše oslanjao na podršku Stevana Doronjskog), a takođe i jedan od najdoslednijih vojvođanskih "autonomaša", pa je i tzv. Miloševićevu Antibirokratsku revoluciju 1988. godine dočekao kao član PK SKJ-a i bio smenjen zajedno sa celim tim Komitetom.

KARIJERA: Kao sin jednog ministra, bana i senatora Kraljevine Jugoslavije, Dušan Popović je pred Drugi svetski rat završio čuvenu, elitnu Mušku gimnaziju "Kralj Aleksandar I" u Beogradu, kao pitomac Doma "Kralj Aleksandar I" za učenike srednjih škola na Topčideru (ove institucije osnovane su 1930. godine). Bio je među najboljim đacima, pa je lično od kralja Aleksandra za to dobio poklon, ali i primedbu što ne planira da postane kraljev oficir, već graditelj. Potom, kao student tehnike u Beogradu približava se komunističkoj omladini i učestvuje sa bratom u demonstracijama ispred Manježa, 26. marta 1941. godine, uoči poznatog oficirskog puča i narodnih manifestacija 27. marta.

Na početku Drugog svetskog rata sklanja se od mađarske regrutacije za vojsku u Budimpeštu (tamo se upisao na studije), a u Novom Sadu potom obavlja kurirske poslove za komuniste, te nakon velike novosadske provale, 1944. godine, prelazi u ilegalu i krije se u Gospođincima i Đurđevu, gde ga je Daka Kekić primio u Partiju. Cela druga knjiga njegovih memoara u suštini je pretežno hronika otpora Bačke i Novog Sada mađarskoj okupaciji – sa užasnim žrtvama. U Vojvodini je, kao malo gde u drugim istorijskim pokrajinama Jugoslavije, izginulo i pogubljeno celo komunističko i skojevsko rukovodstvo (Žarko Zrenjanin, Sonja Marinković, Radivoj Ćirpanov, Đorđe Zličić, Toza Marković, Branko Bajić i drugi).

U novinarstvo je, posle oslobođenja 1945. godine, ušao iz vojvođanskog Agitpropa, kada je u Novom Sadu osnovao dopisništvo Tanjuga i kada je ga je Vladimir Dedijer uzeo za dopisnika beogradske "Borbe", tada glasila CK KPJ-a. Zatim pohađa ekskluzivni novinarski kurs Bože Maslarića i Elija Fincija (zajedno sa Dobricom Ćosićem, koji je na časove dolazio u gunju i opancima) u Višoj partijskoj školi "Đuro Đaković" u Beogradu (u istoj zgradi u kojoj je prethodno bio kraljev pitomac na Topčideru). Potom se ističe kao urednik "Borbinih" specijalnih, prigodnih listova na radnim akcijama na pruzi Brčko–Banovići i Šamac–Sarajevo, ali najčešće se bavi kulturnim temama i ogleda se u prikazima pozorišnih predstava i filmova.

Reputaciju ideološkog čistunca i poverljivog partijskog kulturtregera, Dušan Popović je dobio polovinom 1950. godine, kada su "Književne novine" objavile njegov kritički osvrt na Jeretičku priču Branka Ćopića. Istina, Dušan Popović sada piše da je tada bio prinuđen da u svoj tekst ugradi i Đilasove najtvrđe ocene (ali da je uspeo da ublaži oštricu osude prema Zuki Džumhuru koji je tu priču ilustrovao).

AUTONOMIJA: U novinarskom smislu njegova karijera bila je veoma uspešna, pa je posle rada u dopisništvima "Borbe" u Skoplju i Sarajevu već 1951. godine bio postavljen za dopisnika u Londonu. Odatle se 1953. godine vraća u Novi Sad za upravnika Srpskog narodnog pozorišta. Krajem 1955. godine bio je jedan od ključnih inicijatora osnivanja Sterijinog pozorja (utemeljeno 1956).

Za generalnog direktora Radio-televizije Beograd i predsednika Upravnog odbora Jugoslovenske radio-televizije postavljen je 1959. godine (gde je zamenio Mirka Tepavca), a naredne godine postao je i predsednik Saveza novinara Jugoslavije. U tom svojstvu polako ulazi u sam vrh partijskih struktura Srbije i svedok je žestokih političkih obračuna u Izvršnom komitetu CK SK-a Srbije oko sudbine pokrajinskih autonomija, kada se na čelu tog Komiteta nalazio Jovan Veselinov Žarko, a na čelu PK SKS-a za Vojvodinu Stevan Doronjski Franja.

Spor između srpskog i vojvođanskog rukovodstva otvorio se u punoj žestini 1961. godine, prilikom priprema novih ustava SFRJ i Srbije (usvojeni 1963). Miloš Minić je tada izneo ocenu da vojvođanski stavovi o autonomiji – posebno da je autonomija kategorija saveznog ustava – narušavaju suverentitet Republike Srbije, da kadrovi iz Srbije zbog toga postavljaju pitanje suvereniteta Narodne Republike Srbije, tako da pitanje autonomije otvara i pitanje međurepubličkih odnosa.

STARA PRIČA: Koliko je poznato piscu ovih redova, Popović u svojim memoarima prvi put daje celovitu sliku tih sporova 1961/62. i integralan tekst referata Stevana Doronjskog na sednici Sekretarijata PK za Vojvodinu 31. maja 1962, kada je došlo do velikog rascepa i između vodećih vojvođanskih komunista, a u kome on nije odstupio od proautonomističke politike. Doronjski je smenjen 20. juna 1963. godine, putem "unapređenja" za potpredsednika Izvršnog veća Srbije (ali će se kasnije vratiti u sam vrh SKJ-a). U tom trenutku Dušan Popović je već bio postavljen za ambasadora Jugoslavije u Stokholmu, gde je diplomatski kor impresionirao tečnom komunikacijom na sedam svetskih jezika.

Knjiga sadrži i zanimljive Popovićeve beleške o razgovorima sa Ivom Andrićem, koji je nakon dobijanja Nobelove nagrade za književnost jedno vreme boravio u Švedskoj. Valjda braneći se od tihe primedbe da ništa nije napisao u slavu jugoslovenske partizanske revolucije, Andrić, na primer, tu kaže da je prvi roman o Velikoj francuskoj revoluciji napisao Balzak – 50 godina kasnije.

Po povratku iz Švedske, Dušan Popović je sa pozicije predsednika Prosvetno kulturnog veća Skupštine Vojvodine, krajem 1968. godine, pokrenuo pitanje osnivanja Televizije Novi Sad i njenog izdvajanja iz RTV-a Beograd (RTV NS osnovan 1973).

Početkom 1969. godine, na ideju Dušana Alimpića, dotadanjeg šefa Gradskog komiteta SK-a Novog Sada, a uz saglasnost Mirka Tepavca, koji je bio na čelu PK SKV-a, Dušan Popović je izabran za prvog čoveka novosadske partijske organizacije. Odmah se našao u središtu vojvođanske verzije "Cestne afere", to jest stavio se na čelo političke grupe koja je osporila Istočnu varijantu gradnje autoputa Beograd – Novi Sad (ovu koja je izgrađena) i zalagala se za Zapadnu varijantu (autoput bi išao obronkom Fruške gore). Više od građevinske to je bila velika politička rasprava, koja će se okončati 1972. godine rušenjem vojvođanskih "liberala" sa Mirkom Čanadanovićem na čelu (Popović je bio direktno involviran i u akciju potkopavanja položaja Mirka Tepavca kao ministra spoljnih poslova).

Duško Popović, koji je partijskoj politici, čini se, prilazio gotovo kao veri, u svojim memoarima i dalje brani maoističku ideju "aktiva radnika komunista", koja je lansirana 1972. godine, kada je Tito pokušao da, preko ovih "klasno čistih" partijskih odreda, stavi pod kontrolu sve pokušaje političkih reformi, koje bi razvodnile "vodeću ulogu SK". Možda i zbog podsvesnog kompleksa što nije potekao "iz radničke klase i napredne inteligencije" (odrastao u beloj sobi četvorospratnice u vlasništvu njegovog oca – a naspram Banovine), on je bio jedan od glavnih zagovornika te ideje, pa je u Novom Sadu osnovan prvi takav "radnički aktiv" u Jugoslaviji (kasnije će radnici komunisti bacati jogurt na Autonomiju).

Nakon Desetog kongresa SKJ-a, 1974. godine, Dušan Popović je na poziv Staneta Dolanca ušao u sastav novog partijskog organa, Izvršnog komiteta Predsedništva CK SKJ-a. Bio je zadužen pretežno za međunarodnu partijsku saradnju, pa je imao prilike da razgovara sa mnogim čuvenim komunistima: Manserom, Ramosom, Perezom, Kariljom, Ponomarjovom, Žoaom, Kunjalom, a kao svojevrstan "partijski ambasador" SKJ-a kod Komunističke partije Italije u Rimu, upoznao je njene lidere – Luiđija Longa i drugove. Popović je, kasnije, jedan od rodonačelnika stalne tribine "Socijalizam u svetu" u Cavtatu (prvi skup organizovan 1976), koja je bila službeni odgovor Partije na Korčulansku letnju filozofsku školu.

Dušan Popović se 1978. godine vraća na funkciju u Vojvodini – biran je za predsednika Pokrajinske konferencije SSRNV-a. Tada postaje jedan od inicijatora osnivanja Vojvođanske akademije nauka i umetnosti (osnovana 1980), a zatim predlaže i formiranje redakcije Enciklopedije Vojvodine, u kojoj preuzima i ulogu glavnog urednika.

Dušan Popović u trećem tomu svojih memoara vrlo iscrpno, dokumentovano, sa mnogo detalja i mnogo ličnih utisaka i žestokih ocena opisuje stalne sporove između komunističkih rukovodstava Srbije i Vojvodine, od 1977. pa celim tokom osamdesetih godina, koji su završeni slomom pokrajinske autonomije oktobra 1988. godine (Plava knjiga 1977, Đurđevdanski sastanak CK SKS-a 1981, Decembarska trodnevna sednica CK SKS-a 1981, 18. sednica CK SKS-a 1984, 19. sednica, 13. kongres SKJ-a 1986, 8. sednica SKS 1987).

Glavna polazišna tačka Popovićevog stava u vojvođanskom rukovodstvu u ovim svađama jeste da ne treba odstupati ni milimetar od stečenih prava, pa se u tom smislu i u samom Novom Sadu stalno razilazi sa pristalicama delimičnog popuštanja, radi postizanja kompromisa. Evo kako on sam to objašnjava: "Razlika između Krunića i mene je u tome što ja stojim na stanovištu da ne smemo odstupati od Ustavom i Statutom utvrđenih odnosa sa Srbijom, dok on odstupa verujući da je to politički celishodno. Ja znam da politika odstupanja jača srbijansku agresivnost i pritiske, a on misli da nas bez tog vrludanja Jugoslavija ne bi shvatila i da bismo se izolovali. U takvoj proceni ima podršku nekoliko ključnih ljudi u našem rukovodstvu i dosta široko rasprostranjenog oportunizma."