"Zabranjuje (se) postavljanje dalekovoda, žičanih sajli za alternativni prevoz i rekreaciju u području Beogradske tvrđave i u njenim širim vizurama i akvateritorijalnim obuhvatima", stoji jasno u Planu generalne regulacije građevinskog područja sedišta jedinica lokalne samouprave – Grad Beograd, Celine I-XIX (nadalje PGR). Početkom aprila 2019, tačnije 1. aprila – a da nije šala – Ministarstvo građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture ipak izdaje građevinsku dozvolu za izvođenje "pripremnih radova za izgradnju stanice gondole ‘Kalemegdan’, koji obuhvataju postavljanje gradilišne ograde, postavljanje instalacija i opreme privremenog karaktera za potrebe izvođenja radova, zemljane radove i radove na stabilizaciji terena i osiguranja iskopa prema susednim parcelama bušenim šipovima". Radovi su prijavljeni i mogu da počnu svaki dan. Samo da pojasnimo, gondola nije venecijanski čamac, niti je polica u samoposluzi, već je korpa ili kabina privezana za već pomenute zabranjene žičane sajle.

Kako se, od 2015. do 2019, od striktne zabrane došlo do odobrenih radova za izgradnju stanice gondole, a sve na području Beogradske tvrđave koje je pod najvišim stepenom zaštite Republike Srbije kao kulturno nasleđe. Kako je za četiri godine došlo do mogućnosti – a sada već i više od mogućnosti – da se predviđenom izgradnjom kilometar dugačke žičare na najgrublji način devastira i devalorizuje Beogradska tvrđava, ključna istorijska i kulturna tačka za razumevanje mnogobrojnih identiteta Beograda.

Ova su pitanja glasno i javno postavili i članovi svih reprezentativnih strukovnih udruženja i organizacija, kao i institucije i pojedinci koji se bave zaštitom, očuvanjem, proučavanjem i predstavljanjem nasleđa i rade u zavodima za zaštitu, muzejima, naučnim i ustanovama visokoškolskog obrazovanja. Najpre u javnom apelu protiv gradnje gondole, kojem se pridružilo za manje od nedelju dana 13.000 građana. Potom i u pismima nadležnim ministarstvima, državnim telima i ustanovama koje su učestvovale u ovom procesu razgradnje vrednosti i poništavanja strukovnih standarda. Članovi Evropa Nostra Srbija, Nacionalnog komiteta ICOM i ICOMOS, Društva konzervatora Srbije, Srpskog arheološkog društva, Muzejskog društva Srbije, kao i Univerzitet umetnosti, Odeljenje za arheologiju Filozofskog fakulteta, UNESCO katedra za kulturnu politiku i menadžment Univerziteta umetnosti i Centar za teorijsku arheologiju Filozofskog fakulteta, te Docomomo Srbija, Akademija arhitekture Srbija, Institut za urbane politike, Institut za studije Podunavlja, Asocijacija Nezavisna kulturna scena Srbije, Mreža za nasleđe Jugoistočne Evrope i Balkanska muzejska mreža zatražili su od svih nadležnih da se hitnim postupcima spreče dalji koraci na izgradnji gondole i zaustave neprimerene promene istorijskog jezgra Beograda, koje predstavljaju očevidno kršenje kako međunarodnih konvencija tako posebno naših sopstvenih zakona. Upozoreno je i na mogućnost da se ovakvim nepriličnim i nesvrsishodnim intervencijama na jednom od najznačajnijih spomenika u Srbiji, a koje zadiru i u slojeve rimskog Singidunuma, osujeti njegovo potencijalno upisivanje na Listu svetske baštine UNESCO, kao deo već postojećih Granica Rimskog carstva (Frontiers of the Roman Empire, nadalje FRE).

Zakon o zaštiti kulturnih dobara Republike Srbije garantuje očuvanje celovitosti, autentičnosti i integriteta kulturnih dobara i očuvanje svih slojeva kulturno-istorijskih i ambijentalnih celina, što je upravo Beogradska tvrđava. Stoga, jedini uslovi i mere zaštite prihvatljivi za očuvanje kvaliteta i specifičnosti Beogradske tvrđave, su oni koji zabranjuju necelishodne intervencije na površini, arheološkim slojevima i vizurama kulturnog dobra, kakva je izgradnja gondole, uslovi koje je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture prvobitno i definisao prilikom davanja Mišljenja na nacrt PGR. Za manje od tri godine, u procesu izrade Plana detaljne regulacije za gondolu Kalemegdan – Ušće (PDR, 2018), Zavod propisuje nove uslove čuvanja i korišćenja kulturnog dobra, u suprotnosti sa važećim planskim dokumentom višeg reda. Stručnjaci se pitaju na osnovu kojih je to novih informacija, arheoloških i arhitektonskih istraživanja ili studije uticaja na nasleđe, Republički zavod procenio da će izgradnja gondole moći da unapredi, a ne ošteti slojeve, izglede i vizure Beogradske tvrđave, i izdao drugačije Uslove za preduzimanje mera tehničke zaštite, a koji su jedan od osnovnih elemenata za izdavanje lokacijskih uslova za izgradnju gondole Kalemegdan – Ušće od strane Ministarstva građevinarstva, saobraćaja i infrastrukture.

Neki će reći da su ovi uslovi formulisani tako da faktički zabranjuju gradnju, jer im prethode obavezna arheološka istraživanja, koja će jasno pokazati da se zadire u bedeme ne samo srednjovekovne tvrđave, već i u bedem i strukture utvrđenja rimske legije IV Flavije. I potom bi se zaustavila gradnja? Stabla su već posečena…

Jedno od tela Ministarstva kulture i informisanja je i Komisija u oblasti zaštite kulturnih dobara od izuzetnog značaja i dobara srpskog porekla u inostranstvu. S obzirom na status Beogradske tvrđave ova je komisija trebalo da u skladu sa svojim ovlašćenjima i obavezama, obavi pregled programa, projekata i elaborata za preduzimanje mera tehničke zaštite i izvođenje radova na Beogradskoj tvrđavi. Stručnjaci okupljeni iza upućenih pisama ne znaju da li je ova komisija ocenjivala uslove i mere zaštite. Ukoliko jeste, kakav je stav zauzela, odnosno na koji način je ocenila predložene intervencije na kulturnom dobru od izuzetnog značaja, koje je zaštićeno kao "fortifikaciona celina formirana u vremenskom razdoblju od 1. do 18. veka"?

Takođe, moguće je pravdati se i time da Republički zavod – i posledično Ministarstvo kulture i informisanja – nema dalja ovlašćenja u utvrđivanju da li su u finalnom projektu poštovani uslovi koje je propisala struka zaštite nasleđa. Izmenama Zakona o planiranju i izgradnji iz 2014. godine zavodi za zaštitu spomenika izgubili su pravo da zahtevaju da građevinski projekti prođu stručnu procenu i dobiju saglasnost i na osnovu toga da li su ispunjeni uslovi i mere tehničke zaštite. Struka je tada izgubila bitku jer nije uspela da istupi zajedno i javno. Ni tada nije bilo podrške Ministarstva kulture.

I da se vratimo rimskom Beogradu: Singidunum je bio važan punkt u Carstvu zahvaljujući i pomenutom logoru IV Flavije iz 1/2. veka. Utvrđenje je jedno od dva legijska u provinciji Gornjoj Meziji (drugi je Viminacijum), pograničnoj provinciji Rimske imperije, koja je većim svojim delom obuhvatala teritoriju današnje centralne Srbije. Utvrđenja, utvrde i kule stražare, bedemi, putevi, luke i pristaništa na njenoj podunavskoj granici pripadaju impozantnom arheološkom nasleđu iz rimskog doba, pograničnom sistemu fortifikacija, naselja i komunikacija dugom preko 5000 km. Izuzetan značaj ovog spomenika, poznatog kao rimski limes, prepoznat je na internacionalnom nivou 1987. godine, kada je Hadrijanov zid u Velikoj Britaniji upisan na Listu svetske baštine UNESCO, čineći deo kulturnog i prirodnog nasleđa za koje se smatra da ima univerzalnu vrednost. Ideja da se u okviru FRE objedine svi sačuvani elementi granica u Evropi, na Bliskom istoku i u Africi i da se promoviše koncept multinacionalnog spomenika svetske baštine, otelotvorena je 2005. godine, kada je Gornjogermanski-recijski limes u Nemačkoj uparen sa Hadrijanovim zidom, čime je kreiran potpuno nov spomenik svetske baštine. Od 2008. godine uključen je i Antoninov zid u Škotskoj. FRE je prvi kompleksan, transnacionalan spomenik koji se nalazi na Listi svetske baštine UNESCO.

Modularni, serijski spomenik FRE stvorio je izuzetnu mogućnost da se fazno uključe sve granice Carstva. Delovi limesa nalaze se na tentativnim listama Austrije, Bugarske, Hrvatske, Mađarske, Slovačke i Tunisa, kao i na listi Srbije i to od 2015. godine. Šta to znači?

Tentativne ili preliminarne liste pregled su onih kulturnih i prirodnih dobara koje svaka država razmatra da nominuje kao svetsku baštinu. Srbija danas na listi ima 12 prirodnih, kulturno-istorijskih ili spomeničkih celina, za koje prihvata zahteve, obaveze i uslove koji se pred svaku državu postavljaju u procesu nominacije i eventualnog kasnijeg upravljanja spomenikom svetske baštine. Osim izuzetne univerzalne vrednosti, druga dva najvažnija kriterijuma su integritet i autentičnost. Na koji će način izgradnja žičare doprineti integritetu ovog spomenika? Umanjivanje značaja intervencije argumentom da "bedem koji se ruši za gradnju nije deo istorijskog jezgra, već je sagrađen šezdesetih godina prošlog veka", mogao bi da se odnosi i na druge delove tvrđave i Kalemegdana. Evo, upravo se sada "grade" Velike stepenice.

Čulo se u javnosti, čak i od pojedinih stručnjaka, da je Beogradska tvrđava samo jedan od lokaliteta koji su navedeni u dugačkom spisku fortifikacija limesa u Srbiji. Da li to treba da znači da ukoliko narušimo celovitost spomenika, možemo i da ga skinemo sa ove liste; neće biti velike štete i to neće uticati na celokupnu nominaciju. Iskustva stručnjaka koji su prošli kroz proces nominacije i prethodne prakse pokazuju da iskazivanje namere da se nasleđe sačuva, a potom davanje dozvole da se neprimerenim intervencijama ono transformiše, ne pokazuje baš posvećenost jedne države da očuva pravo svakog od nas na nasleđe.

Govorilo se takođe, u kampanji umanjivanja izuzetnih vrednosti Beogradske tvrđave, da je za nominaciju kao svetsko spomeničko nasleđe, Smederevska tvrđava važnija. Svakako, zajedno sa započetom (završenom?) atletskom stazom, novim istorijskim slojem, koja je – kao i drugi poduhvati po Srbiji – planirana bez uključivanja različitih aktera, bez stručnjaka a posebno bez široke javnosti.

Ako je sve ovo moguće kada je reč o spomeniku od izuzetnog značaja, s pravom smo zabrinuti za celokupno kulturno nasleđe Srbije. Poverenje koje javnost ima u struku zaštite nasleđa – u zavode i muzeje, u obrazovne i naučne ustanove, poverenje u informacije koje nudimo i aktivnosti koje preduzimamo, podrazumeva našu etičku i društvenu odgovornost. Znači delovanje vođeno profesionalnim standardima, a ne prihvatanje prava pojedinih interesnih grupa na manipulaciju vrednostima nasleđa.

Nekome se može učiniti i da su potpisnici pisama protiv boljeg kvaliteta života danas i da su protiv nove turističke ponude, alternativnih načina prevoza ili samoodrživih i isplativih projekata. Mi "fanatici sa metlicama", kako smo poznati kod nekih investitora, nismo protiv progresa. Mi smo protiv nestručnog i neodgovornog i često bahatog brisanja identiteta Beograda. Zalažemo se za celovito očuvanje Beogradske tvrđave, smatrajući da svaka intervencija, poput gradnje stanice gondole, znači nepovratan i nenadoknadiv gubitak za sadašnje i buduće građane Beograda, Srbije, Evrope i naposletku sveta.

To je naše stručno mišljenje.