Srbi su u Pećkoj patrijaršiji dobili instituciju koja im je, do izvesnog stepana, zamenila samostalnu državu.
(Radovan Samardžić)

Istorija Srpske pravoslavne crkve nedeljiva je od istorije srpskog naroda. Proslava 800 godina manastira Hilandara (1998) imala je zbog toga opštenacionalni karakter. Bila je to prilika da se nove generacije bolje upoznaju sa izvanredno važnom ulogom koju je ovaj manastir odigrao u formiranju verskog i nacionalnog identiteta Srba.

Ove godine treba da obeležimo još jedan važan jubilej – 450 godina od obnove Pećke patrijaršije (1557).

USPOSTAVLJANJE: Srpska pravoslavna crkva dobila je stepen patrijaršije na crkveno-narodnom saboru u Skoplju 9. aprila 1346. godine. Istog dana pećki arhiepiskop Joanikije dobio je zvanje prvog srpskog patrijarha. Bio je to rezultat duhovne zrelosti koju je srpska crkva u stepenu arhiepiskopije stekla u porodici istočnopravoslavnih autokefalnih crkava. Nedelju dana kasnije, na Vaskrs, kralj Dušan je od strane novog patrijarha krunisan za prvog srpskog cara. Car je patrijarha i dalje oslovljavao sa "Tvoja svetosti", izlazio pred njega gologlav, prihvatao mu konja i pomagao mu da sjaše.

Sedište prve srpske patrijaršije bilo je u Peći, gde je od 1253. godine bilo i sedište arhiepiskopije. Prvo sedište srpske arhiepiskopije bilo je u manastiru Žiča (od 1219), ali je zbog opasnosti od sve češćih upada Tatara i Kumana preneto u Peć, metoh žičkog manastira, na ulazu u Rugovsku klisuru, na bezbednije mesto.

GAŠENJE: Posle Dušanove smrti (1355), u Srbiji nije bilo snažnije ličnosti koja bi održala njenu celovitost. Prevlast su dobili oblasni gospodari koji nisu poštovali centralnu vlast maloletnog cara Uroša, od narodnog pevača nazvanog Nejaki. Nakon tragične Maričke (1371) i posebno Kosovske bitke (1389), ubrzano se narušava celovitost srpske države, koju je donekle konsolidovao despot Stefan Lazarević, ali se ona, u odnosu na Dušanovo carstvo, znatno smanjila. U takvim uslovima ni Pećka patrijaršija nije mogla da očuva svoju celovitost, koja je praktično nestala konačnim padom srpske države pod Turke 1459. godine. Važno je napomenuti da s padom srpskih zemalja pod tursku upravu Pećka patrijaršija nije i formalno ukinuta – o tom činu ne postoji nijedan pisani dokument.

PLJAČKA I NAMETI: Posle prvih nasrtaja u kojima su vršili velike organizivane pljačke crkve i naroda, Turci su uspostavili redovan namet kroz visoke poreze. U vreme kada su "živi zavideli mrtvima" Srpska crkva je delila sudbinu naroda. Sveštenici su proganjani, a oni koji nisu uspevali da od osiromašenog naroda prikupe porez, bili su i ubijani. Dobar deo stanovništva našao je spas u seobama na sever i zapad, preko Save i Dunava, gde ih je primila susedna Austrija, ali kao živi štit u sastavu vojne granice prema Otomanskom carstvu. Zajedno sa narodom, u seobe su išli i monasi i sveštenici, noseći sa sobom najveće nacionalne i duhovne vrednosti iz stare otadžbine. Tako su severno od Save i Dunava nastali novi duhovni centri za pravoslavne Srbe: na obroncima Fruške gore manastiri Grgeteg, Fenek, Hopovo, Krušedol, u Slavoniji Orahovica, Pakrac, u Gorskom Kotaru Gomirje, i drugi.

OBNOVA: Pećka patrijaršija je obnovljena 1557. godine, a sam taj čin treba posmatrati sa tri aspekta: prvi u interesu Srba, drugi u interesu turske države i, treći, u interesu tadašnjeg trećeg po rangu vezira Carstva Mehmed-paše Sokolovića.

U svojoj nameri da prošire carstvo preko Save i Dunava sve do Beča, Turci su bili prinuđeni da osiguraju već osvojene teritorije. To je podrazumevalo uvođenje hrišćana u državnu službu, lojalnu lokalnu vlast i korišćenje lokalnog vojnog potencijala (ljudstvo, logistika). U svemu tome najviše se mislilo na Srbe, tada najprisutniji hrišćanski narod u Carstvu. Da bi ih pridobili, Turci su morali učiniti određene ustupke. Najveći ustupak predstavljala je obnova Pećke patrijaršije, kojom su Srbi "dobili instituciju koja im je, do izvesnog stepena, zamenila samostalnu državu" (Radovan Samardžić), ali ih istovremeno, u odnosu na Carstvo, "učinila još više politički odgovornim" i obavezala na saradnju.

Imajući u vidu da je opšti interes zbir pojedinačnih interesa, u ovom slučaju je nezaobilazna ličnost Mehmed-paše Sokolovića, koji je spojio zainteresovane strane i u tome našao svoj interes. Istorijski izvori govore da je on poturčeni Srbin iz sela Sokolovići kod Višegrada, pre toga vaspitanik manastira Mileševe, koji je u "danku u krvi" kao dete odveden u Tursku. Svojim sposobnostima krčio je put u karijeri, da bi se kao veliki velmoža, sa neospornim ratnim zaslugama, približio i samom sultanu Sulejmanu II Veličanstvenom i tada veoma uticajnoj Hurem sultaniji. Na čelo obnovljene Pećke patrijaršije došao je Mehmed-pašin bliski rođak, najverovatnije sinovac, Makarije, do tada najverovatnije arhimandrit manastira Hilandara, da bi i naredna tri srpska patrijarha (Antonije, Gerasim i Savatije) bili iz roda Sokolovića.

Obnovljena Pećka patrijaršija, koja je okupila sve zemlje gde su živeli Srbi pod turskom vlašću, delovaće narednih 219 godina, sve do 1776, kada su je zbog svojih interesa Turci ponovo ukinuli. Tek 1919. godine obnovljeno je jedinstvo Srpske crkve i tron srpskih patrijarha ponovo vraćen u Pećku patrijaršiju.