Takozvana skrivena istorija, ona koja se odvija na marginama važnih društvenih zbivanja, nakon detaljne i višeslojne analize može se pokazati kao važan faktor u kreiranju nekih novih društvenih principa. Jedno od značajnih saznanja do kojeg na taj način možemo doći jeste, na primer, ko su bili prvi prigovarači savesti u Srbiji, borci protiv nasilja, ljudi koji nisu hteli da nose oružje, zbog čega su surovo kažnjavani.

Istorijska studija Nazareni među Srbima dr Bojana Aleksova, predavača na Univerzitetu u Londonu (Škola za slovenske i istočnoevropske studije), koju je izdao i nedavno promovisao Zavod za izdavanje udžbenika, naizgled obrađujući "malu temu", pojavu verske sekte nazarena u Ugarskoj i Srbiji u drugoj polovini XIX veka, ukazuje na dalekosežne posledice koje je ona izazvala u srpskoj crkvi i u društvu.

Ono što knjigu Nazareni među Srbima čini naročito vrednom, po oceni domaćih istoričara, jeste tema koja kod nas nije istraživana, usled inače nedovoljnog bavljenja istorijom vera. Utoliko je proučavanje manjinskih verskih grupa kao što su nazareni još značajniji doprinos društvenoj istoriji. U knjizi, inače lako i zanimljivo pisanoj koju može čitati široka publika, objedinjene su sve važne informacije o nazarenima, njihovoj pojavi, širenju, progonima, kao i istančane analize u sociološkoj, antropološkoj, kulturološkoj dimenziji.

NOVOVERCI: Knjiga je pre nekoliko godina objavljena na engleskom jeziku, a srpsko izdanje donosi i prilog, popis punoletnih nazarena koji je 1925. Žandarmerija Kraljevine SHS izvršila u 352 mesta u Bačkoj, Banatu, Sremu i Baranji. Taj spisak je inače najdragoceniji i najdetaljniji dokument o broju i rasprostranjenosti nazarena, njihovoj polnoj i nacionalnoj strukturi, veroispovesti kojoj su prethodno pripadali, tu su imena nazarenskih starešina, kao i ocena da li broj vernika u nekom mestu raste, opada ili stagnira, uz propratni izveštaj: "Čast mi je dostaviti Ministarstvu s molbom, da se od strane Ministarstva izvole preduzeti potrebni koraci, te da se širenju sekte nazarenstva stane na put, pošto se iz priloženog tabelarnog pregleda vidi: da na teritoriji: Beogradske, Podunavske i Sremske Oblasti danas ima preko 16.652 lica, koja pripadaju nazarenstvu. Najubitačnije i najveće je zlo, u širenju ovog nazarenstva to, što se vidi, da je najveći broj pripadnika ovoj sekti, lica po narodnosti Srbin, jer ih ima 7.971 a po veri Pravoslavnih 9.453…"

Još su autori s kraja XIX veka tvrdili kako pravoslavno sveštenstvo dugo nije preduzimalo ništa drugo osim što je iščekivalo pomoć državnih vlasti i tražilo zabranu i iskorenjivanje "novoveraca" koji su bili "novo zlo" i "novi Satana". To novo zlo preziralo je tradicionalne crkvene formalnosti, sveštenike, svete tajne, ikone, krstove, pokoravalo se isključivo Svetom pismu, a ne naredbama države ili državne crkve, odbijalo da nosi oružje.

Međutim, zašto je verski pokret koji je 20-ih i 30-ih godina XIX veka u Švajcarskoj započeo S.H. Frelih, kao reakciju na apatiju i formalizam tradicionalnih crkava, među svim etničkim manjinama u Ugarskoj najprivlačniji bio pravoslavnim Srbima? Jedno od tumačenja polazi od toga da je kraj XIX veka bilo vreme kada su srpska elita i crkva bile duboko podeljene. Sukob između crkvene jerarhije i narastajuće svetovne inteligencije činio se nepremostivim: crkva je optuživana od intelektualne elite da je stalnom brigom za sticanje materijalne dobiti izneverila narod. Dve srpske mitropolije, karlovačka i beogradska, trpele su stalnu kritiku za nebrigu nad pastvom ali i nisu bile u stanju da ponude preko potrebno utočište i ohrabrenje svojim sledbenicima, ni versko ni moralno.

I u nezavisnoj Srbiji, crkva i verski život su nakon dugih ratova s Osmanlijama bili u takvom stanju da patrijarhalni život seljaka gotovo da nije imao veze sa crkvom, izuzev – kaže autor – kao mestom za okupljanje na dan velikih praznika i panađura. "Siroma Srbin doživi 70-80 godina, a nije imao prilike da čuje u svojoj crkvi pametne reči", pisalo je u "Otvorenoj knjizi Svetozaru Miletiću" iz 1871. godine. Istovremeno, strani putnici su tokom XIX veka često bili zbunjeni verskim i crkvenim životom Srba, odnosno zapanjujuće malim brojem ljudi na liturgijama i malim brojem crkava.

TIHE KOMŠIJE: U trenutku unutrašnje podeljenosti među pravoslavnim Srbima, spoljašnje marginalizacije u velikom austro-ugarskom carstvu, najezde industrijalizacije koja je gušila zanatlije, nazareni su ponudili "zajednicu" kao ključ preobraćanja. Ponudili su i svojevrstan asketizam, visoko moralnu zajednicu i način života, povratak Bogu, nov identitet i nov smisao života, nove ili obnovljene običaje, duboku pobožnost, štednju i potpuni raskid sa "gramzivom, pohlepnom" tradicionalnom crkvom. Može se reći da se pojavom nazarena dogodio i prvi masovniji prodor protestantskog duha među Srbima.

U zbirci priča iz 1893. koje prikazuju rasturene porodice i nemoralnost beogradskog predgrađa, nalazi se i priča Novoverci Sime Matavulja, u kojoj suprotstavlja mirne i pobožne nazarene njihovim grešnim i bludnim susedima pravoslavne veroispovesti. Smireni, krotki, učtivi i iskreni prema svima, za nazarene je važilo da se i prema domaćim životinjama ponašaju humanije nego drugi. Takođe, u njihovom stilu života često posećivanje kafana bilo je zabranjeno, kao i alkohol, pušenje, kartanje i kockanje, a odeća im nije smela biti ni raskošna ni provokativna.

U svojim pripovetkama Nazareni, tadašnji radikalski vođa Jaša Tomić je primetio kako pojedini nazarenski običaji koji grade njihovo karakteristično zajedništvo jesu zapravo iščezli primeri srpske crkvene zajednice iz prošlosti: moba, sud seoskih starešina, pozajmljivanje novca bez kamate. Za Tomića, nazareni nisu prihvatili novu veru iz religijskih razloga, po njemu oni su religijsko-ekonomsko društvo čija je glavna svrha da pruža ekonomsku i moralnu podršku svojim članovima. Kada analizira preobraćanje u nazarensku veroispovest autor knjige Bojan Aleksov ipak ističe institucionalnu slabost pravoslavne crkve koja snosi znatan deo odgovornosti za veliki broj preobraćenika, naročito u poređenju s katoličkom crkvom koja je bila mnogo uspešnija u organizaciji vernika pa katolici ni približno nisu imali potrebe ni interesovanja za suparničke sekte i ideologije.

PROGONI: Pojava nazarena često je dovodila do nasilja. U početku, u južnoj Ugarskoj, u Vojvodini, lokalne vlasti i sveštenstvo zabranjivali su okupljanja, nasilno krštavali decu čiji su roditelji bili nazareni, međutim samo su jačali njihovu potrebu za "zajednicom". Uspeh Harfe Siona, zbirke nazarenskih crkvenih pesama na srpskom jeziku pripisana je i divnom prevodu Jovana Jovanovića Zmaja. Srpsko sveštenstvo je bilo zgranuto da je on autor prevoda, pa je otpočelo kampanju u kojoj je optužen za pohlepu i svetogrđe.

Pojava nazarena u Srbiji zabeležena je 1872. u Obrenovcu. Prvi preobraćenik bio je Pavle Rosić, koga je vlast osudila na jednogodišnju zatvorsku kaznu a policiji naloženo da proteruje sve nazarenske propovednike koji su preko Save prelazili u Srbiju. Međutim, nazarenstvo se i dalje ubrzano širilo na okolna sela, u Beogradu, a onda sve više i po centralnoj Srbiji.

S početkom srpsko-turskog rata 1876, pojedini nazareni koji su odbili da uzmu oružje u ruke bili su zatočeni u beogradskoj tvrđavi i potom osuđeni na smrt. Iako tada oslobođeni od smrtne kazne, uz pomoć škotskog humaniste i filantropa Mekenzija koji je u jeku rata došao u Srbiju, bio je to tek početak nevolja za njih. Nazareni su hapšeni, stavljani u lance i zatvorske samice, policija je rasturala njihova bogosluženja, a 1888. uhapšeno je 15 nazarena tokom molitve što nije imalo nikakve veze s odbijanjem vojne službe. Nakon toga, reagovalo je i britansko ministarstvo inostranih dela. Ukazali su Srbiji na to da konstantno krši član 35 Berlinskog ugovora koji je obavezivao nove balkanske države na potpuno poštovanje slobode veroispovesti.

Srpski pisac i političar Čedomilj Mijatović pisao je tada da su neki nazareni osuđeni i na 20 godina robije zbog odbijanja da služe vojsku i da "sa radošću izdržavaju tako strogu kaznu koju im savest nameće nikad ne izgovorivši reč protesta".

Ujedno, kraj XIX i početak XX veka bio je period najvećeg širenja nazarenstva u Ugarskoj, i u Srbiji, i doba kada počinje talas njihovog permanentnog iseljavanja u prekookeanske zemlje. Progoni kojima su stalno bili izloženi, kao prigovarači savesti, tokom vremena odrazili su se i na njihovo unutrašnje jedinstvo. Naročito teško za njih bilo je u Kraljevini SHS kada je uhapšeno preko 2000 ljudi između 20 i 50 godina, sposobnih da idu u vojsku. Stotine njih bili su osuđeni na 10 ili 12 godina zatvora iako su mnogo godina pre toga već proveli u zatvoru. Okrutnost jugoslovenskih vojnih vlasti, a kasnije i surovi progoni posle Drugog svetskog rata, u novoj jugoslovenskoj komunističkoj državi, uz sve veće promovisanje ateizma koje je mlade udaljavalo od pokreta, doveli su do slabljenja i dugotrajnog rascepa u ovdašnjoj nazarenskoj zajednici. Vremenom je sve više njih odlučivalo ili da emigrira ili da se povinuje državi.

Prema podacima, u Srbiji danas živi oko 2000 članova nazarenske zajednice, a priču o njihovoj sudbini u Srbiji neki nazivaju i istorijom državnog sistematskog progona nad nedužnim ljudima. Autor studije Nazareni među Srbima Bojan Aleksov, i sam aktivan učesnik u borbi protiv režima devedesetih, naglašava kako su tadašnji masovan otpor ratovima u bivšoj Jugoslaviji i izbegavanje mobilizacije oživeli sećanje na ove prve otporaše i prigovarače savesti, a time i inspirisali nastanak ove studije.