Srpska pravoslavna crkva
Samoupravni feudalizam
Krajem dvadesetog veka, posle pedesetogodišnje prividne hibernacije, Srpska pravoslavna crkva agresivno traži i dobija mesto u društvu i državi za koje smatra da joj pripada. Prevedeno na srpski jezik – što bliže vlasti, kao što je uvek i bila
Crkvena hijerarhija ima oblik feudalne piramide: na vrhu je, prvi među jednakima, arhiepiskop pećki, mitropolit beogradsko-karlovački, patrijarh srpski – poglavar Crkve. Bočne ivice su četiri mitropolita a strane omotača dvadeset devet eparhijalnih episkopa, jedan vikarni i jedan penzionisani episkop. Unutrašnjost je vascela birokratija: školstvo, sudstvo, uprava. Podloga piramide je verni narod.
Sveti arhijerejski sabor na zasedanju proširenom aktivnim i vikarnim episkopima bira patrijarha između srpskih aktivnih arhijereja, koji upravljaju eparhijama najmanje pet godina, najdalje u roku od tri meseca od dana kada se patrijarhijski presto uprazni. Kao vrhovni poglavar Srpske pravoslavne crkve, pored prava i dužnosti eparhijskog arhijereja u Beogradsko-karlovačkoj arhiepiskopiji i pored prava koja mu daju kanoni i crkveni propisi, patrijarh ima posebna prava časti, sveštenodejstva, reprezentacije i administracije.
Na najnižoj tački, pri bazi hijerarhijske piramide je mirski sveštenik, jerej, zamenik arhijereja u pastirskoj službi. Paroh, u narodu poznat pod nazivom pop, je mirski sveštenik. On obavlja službu u parohiji koja je definisana kao zajednica pravoslavnih lica koja se nalaze pod njegovim duhovnim rukovodstvom. Paroh može biti privremen i stalan. Razlika između privremenog i stalnog paroha je samo u tome što je stalni paroh postavljen u jednoj parohiji na ceo zivot i ona mu može biti oduzeta samo po molbi ili kakvoj njegovoj krivici sudskim putem, dok privremeni paroh može biti, usled nastalih potreba, premešten iz jedne u drugu parohiju. Svaka takva odluka o premeštaju privremenog paroha sprovodi se bez prava na žalbu. Paroh obavlja sve svoje parohijske dužnosti i kancelarijske poslove potpuno samostalno: dužnosti učitelja vere i morala, sveštenodejstva i administracije.
NAD POPOM POP: Od obrazovanja mora imati najmanje diplomu Bogoslovije koja je u rangu srednje stručne škole. Poslednjih godina velik broj sveštenika iz manjih mesta po direktivi "odozgo" pohađao je nastavu i pod hitno završavao Bogoslovski institut koji je u rangu više škole, da bi mogli, pored parohijskih poslova, da budu i veroučitelji u državnim školama i da tako dodatno prihoduju i smanje sopstvene troškove za penziono i zdravstveno osiguranje.
Sledeća stepenica je arhijerejski namesnik, svešteno lice koje postavlja i razrešava dužnosti eparhijski arhijerej. Nadzire nekoliko parohija i zastupa eparhijskog arhijereja, odnosno njegova je produžena ruka. Obavezno ima čin protojereja ili protojereja stavrofora, krstonosca. Ovaj poslednji se prepoznaje po zlatnom naprsnom krstu, kajli, koji nosi u svakoj prilici. Arhijerejski namesnik je u rangu, otprilike, sreskog načelnika. To je ujedno i najviši i čin do koga može stići mirski sveštenik.
Eparhijski arhijerej je duhovni vođa, obavezno monah, glavni predstavnik i rukovodilac svega crkvenoduhovnog života i crkvenog poretka u eparhiji, koju u crkvenoadministrativnom pogledu čine arhijerejska namesništva, crkvene opštine, parohije i manastiri. Episkopa bira, iz monaškog ili mirskog sveštenstva Sveti arhijerejski sabor pod predsedništvom patrijarha, kada je prisutno najmanje dve trećine svih eparhijskih arhijereja. Episkop je vrhovna vlast u eparhiji: predsedava eparhijskim sudom, eparhijskim savetom i upravnim odborom eparhije, član je Arhijerejskog sabora, bez njega se u eparhiji ništa ne može, za sve se on pita. Zvanje arhijereja je doživotno i može biti raščinjen samo zbog ozbiljnih kanonskih ogrešenja kao što je otcepljenje, na primer, odnosno nepriznavanje vrhovne vlasti Sabora i patrijarha. Četiri su arhijerejska čina: episkop ili vladika, mitropolit, arhiepiskop i patrijarh.
HORIZONTALNA ROTACIJA: Sveti arhijerejski sabor, odnosno glavni odbor – civilni pandan je Centralni komitet – crkvenozakonodavna je vlast u poslovima vere, bogosluženja, crkvenog poretka ili discipline i unutrašnjeg uređenja crkve. On je i vrhovna sudska vlast u svojoj nadležnosti. Sveti arhijerejski sabor sastavljaju svi eparhijski arhijereji pod predsedništvom patrijarha i punopravno rešavaju ako je prisutna većina eparhijskih arhijereja.
Sveti arhijerejski sinod je najviša izvršna, upravna, nadzorna i sudska vlast u svom delokrugu. Njega sačinjavaju: patrijarh kao predsednik i četiri eparhijska arhijereja kao članovi. Članove Svetog arhijerejskog sinoda bira na dve godine Sveti arhijerejski sabor iz svoje sredine i to svake godine po dvojicu. Na predsedničkoj dužnosti patrijarha zamenjuje najstariji po proizvodstvu mitropolit, član Sinoda, a ako ovoga nema najstariji po episkopskom posvećenju, episkop član Sinoda. Krug rada Sinoda može se podeliti na funkcije učenja i bogosluženja, administrativne i sudske.
Veliki crkveni sud je drugostepena sudska vlast za krivice sveštenika, monaha i svetovnjaka, kao i za sve druge sporove koji ne spadaju u nadležnost Svetog arhijerejskog sabora i Sinoda. Veliki crkveni sud je prizivni sud, što znači da nema privođenja jer Crkva nema policije, stalan je i sedište mu je u rezidenciji patrijarha. Njega sačnjavaju tri arhijereja koje delegira Sveti arhijerejski sinod iz svoje sredine, od kojih jednoga imenuje za predsednika i dva počasna člana. Veliki crkveni sud kao druga i poslednja instanca razmatra, odobrava, preinačava i poništava presude eparhijskih crkvenih sudova, po službenoj dužnosti ili po izjavljenoj žalbi.
USTAVNE PROMENE: Krajem dvadesetog veka, posle pedesetogodišnje prividne hibernacije prekinute ideološkim promenama u zemlji, Srpska pravoslavna crkva agresivno traži i dobija mesto u društvu i državi za koje smatra da joj pripada. Prevedeno na srpski jezik – što bliže svetovnoj vlasti, kao što je uvek i bila, sem kad je bila vlast. Kroz svoju osmovekovnu istoriju imala je velikih uspona i padova; jedno vreme, moglo bi se reći, čak i klinički mrtva, da bi kasnije vaskrsla.
Burne promene koje su protutnjale ili još tutnje preko nas zakačile su i SPC: kao i država, i SPC je pred ustavnim promenama, s tim što se bar otprilike zna šta će izmenjeni državni ustav sadržati, dok se za crkveni ne zna ništa. Mišljenja su podeljena: jedni tvrde da su promene samo kozmetičke prirode, drugi da će promene biti važne i da Crkva ubuduće neće biti kakva je bila. Suština promena je u velikoj disproporciji teritorija na kojima Crkva vrši duhovnu vlast prema teritoriji na kojoj je matični narod suveren. Pravoslavne crkve su saborne: jedan narod, jedna država, jedan crkveni poglavar. Po pravoslavnom kanonu, sve eparhije nacionalnih crkava van teritorije matične države spadaju u nadleštvo vaseljenskog patrijarha. Od svih pravoslavnih crkava, samo srpska i ruska imaju takve eparhije pod svojom jurisdikcijom. Na poslednjem Vaseljenskom saboru bilo je, kažu upućeni, reči o tome.
Da tu ima zrnce istine može se zaključiti iz saborskog saopštenja datog tim povodom: "U cilju usaglašavanja Ustava Srpske pravoslavne crkve sa kanonskim predanjima Crkve, njegovog osavremenjivanja i što delotvornijeg zajedničkog ostvarivanja evanđeoske misije Crkve u savremenom svetu, Sabor je podstakao intenziviranje rada saborske Komisije i pojedinih zakonodavnih odbora na reviziji i dopuni kako opšteg Ustava naše pomesne Crkve tako i njenih eparhija u Americi, Australiji i Zapadnoj Evropi". Kozmetičke promene ili ne, trenutno linkovi "ustrojstvo" i "istorijat" na svim vebsajtovima SPC, kojih ima dvadesetak, neaktivni su. Jednog dana biće aktivirani i tek tada će se znati kakve su promene u pitanju.
Iako jerarsi međusobno vole da se ogovaraju, jerarhija je, spolja gledano, monolitna. Sabor i Sinod komuniciraju sa javnošću isključivo saopštenjima preko Pravoslavlje presa, informativne službe i zvaničnog glasila Patrijaršije. "Ništa nećete saznati iz njihovih saopštenja", objasnio je jedan službenik u Patrijaršiji. "Trude se da ih napišu tako da samo oni znaju o čemu se radi a da, s duge strane, ne može da se kaže da nisu rekli."
Do dodatnih informacija skoro je nemoguće doći. "Otkud mene nađoste to da me pitate", odgovoreno je iz redakcije "Pravoslavlja" na pitanje o sastavu ustavne komisije i drugim zaduženjima arhijereja u Saboru i Sinodu. "Ja sam urednik ‘Pravoslavlja’ i nije me briga za to", reče i spusti slušalicu.
Iz Ustava SPC: vlast od Boga
Srpska pravoslavna crkva jeste zajednica ljudi koji su među sobom sjedinjeni jednom verom u Gospoda Isusa Hrista, jednim učenjem, jednom zakonskom jerarhijom i jednim svetim tajnama. Po prirodi svojoj Crkva je u isto vreme i vidljiva i nevidljiva, i božanska i čovečanska. Ona je vidljiva jer je njen osnivač – ovaploćeni Bog koji je kao vidljiv živeo među ljudima; jer blagodat spasenja daje ljudima kroz vidljiva sredstva; jer javno ispoveda veru Hristovu; jer ima vidljivu apostolsku jerarhiju; jer ima vidljive ljude za svoje članove; jer živi u vidljivom svetu. Ali ona je i nevidljiva, jer je nevidljiva njena glava – Hristos; jer je nevidljiva njena duša – Sveti Duh; jer je nevidljiva blagodat spasenja; jer su nevidljivi njeni preminuli članovi. Crkva je sveta i jedna, i u isto vreme i na nebu i na zemlji, jer joj je jedna glava Gospod Isus, jer u njoj stalno boravi Duh Sveti.
Crkva je apostolska, zato što su je raširili i utvrdili apostoli i što neprekidno i neizmenljivo čuva učenje i predanje svetih apostola. Spasitelj je ustanovio jerarhiju i predao joj bogočovečansku vlast : da sveštenodejstvuje, uči i upravlja. Jerarhija produžava delo Spasitelja i svetih apostola koje je sam Hristos izabrao i dao im pravo i vlast da propovedaju Jevanđelje, sveštenodejstvuju i upravljaju. Obećanjem da će biti s njima "u sve dane do svršetka veka" (Mt.28,20), Spasitelj je time objavio da će se služba apostola produžiti i posle njih, putem episkopskog nasleđa ili prijemstva, sve do svršetka sveta.
Crkvom nevidljivo upravlja sam Spasitelj, kao glava Crkve, i Duh Sveti. Apostoli nisu glava Crkve, već sluge Hristove i služitelji Crkve. Crkvom Hristovom na zemlji vidljivo upravlja crkvena jerarhija, tj. episkopi sa sveštenicima i episkopski sabori. Najveću i najvišu vlast u Crkvi predstavljaju vaseljenski sabori. Odluke vaseljenskih sabora su obavezne za sve hrišćane svih vremena. U upravljanju pomesnim crkvama episkopi tih crkava imaju se u svemu držati učenja i pravila svetih apostola, odredaba sv. vaseljenskih sabora i propisa svetih otaca. Nikakav papa ne postoji kao glava Crkve jer je jedina glava Crkve i na nebu i na zemlji Bogočovek Isus Hristos.
Episkopat SPC
– Arhiepiskop pećki, mitropolit beogradsko-karlovački i patrijarh srpski Pavle, predsedava sinodom i saborom, poglavar
Mitropoliti:
– zagrebačko-ljubljanski Jovan, najstariji po proizvodstvu
– crnogorsko-primorski Amfilohije, član Sinoda, redovni profesor Bogoslovskog fakulteta na predmetu Pedagogija sa metodikom nastave, šef katedre, predsednik uređivačkog odbora "Pravoslavlja"
– srednjoamerički Hristofor
– dabrobosanski Nikolaj
Episkopi:
– žički Stefan
– šabačko-valjevski Lavrentije, zadužen za versku nastavu u državnim školama niški Irinej
– zvorničko-tuzlanski Vasilije
– sremski Vasilije
– banjalučki Jefrem
– budimski Lukijan
– kanadski Gregorije
– australijsko-novozelandski Mitropolije novogračaničke Nikanor
– za Ameriku i Kanadu Mitropolije novogračaničke Longin
– istočnoamerički Mitrofan
– banatski Hrizostom
– bački Irinej, član Sinoda, redovni profesor Bogoslovskog fakulteta za predmet Sveto pismo Novog zaveta, šef katedre, član uređivačkog odbora "Pravoslavlja" zadužen za međucrkvene odnose
– britansko-skandinavski Dositej
– raško-prizrenski Artemije
– zahumsko-hercegovački Atanasije, umirovljen i postavljen kao ispomoć episkopu žičkom
– bihaćko-petrovački Hrizostom
– osečko-poljski Lukijan
– srednjoevropski Konstantin
– zapadnoevropski Luka
– timočki Justin
– vranjski Pahomije, član Sinoda, suspendovan
– šumadijski Jovan
– slavonski Sava
– braničevski Ignjatije, redovni profesor Bogoslovskog fakulteta za predmete Dogmatika i Etika, šef katedre, zamenjuje na svim dužnostima suspendovanog vladiku vranjskog
– mileševski Filaret
– dalmatinski Fotije
– zahumskohercegovački Grigorije
– budimljansko-nikšićki Joanikije
– jegarski Porfirije, zadužen za saradnju sa Vojskom
– hvostanski Atanasije, vikar patrijarha Pavla, doktorski kandidat, nastavnik Bogoslovskog fakulteta za predmet Patrologija
Pomoćnici, šegrti i sluge
Prva dva stepena jerarhije pripadaju episkopima i sveštenicima, dok su u trećem đakoni, služitelji oltara i jevanđelja. Đakoni po pravilu, od koga ima odstupanja ne mogu činodejstvovati već obavljaju veroučiteljsku ili administrativnu službu i pomažu jerarsima u bogosluženju.
U niži stepen ubrajaju se i ipođakoni, čteci i pojci. Oni koji nose te činove imaju zajedničko ime – klirici. Dužnost ipođakona je čitanje apostola na liturgijama, oblačenje svetih sasuda i odeždi. Dužnost čteca je da čita pri bogosluženju ona mesta iz Svetog pisma koja mu odredi činodejstvujući jerarh, u oltaru pale sveće, dodaju svešteniku kadionicu i brinu o čistoći hrama. Pojac ima dužnost da započne pojanje u hramu na bogosluženjima.
Srpska pravoslavna crkva: nevolje s pluralizmom
Svetosavlje je u pravom smislu reči već decenijama nedefinisan pojam, pa se lako umesto univerzalnih i civilizacijskih vrednosti koje delo Sv. Save nudi podmeće prepoznatljiva nacionalistička ideologija, koja je učenju Crkve nešto tuđe
O strujama i razlikama u okviru SPC obično se ne govori, ili se to u ređim prilikama čini – uz mnogo nagađanja i nepreciznosti. Oni koji bi o tome mogli poviše reći obično ne govore, a onima koji govore prigovara se – nedavno se tako izrazio član SANU i prvak SLS-a – da "napadaju Crkvu". Sama Crkva uglavnom nudi bezmalo ružičastu sliku o sebi i svojoj monolitnosti, što inače malo koja institucija ne čini. Ranije pod komunistima svima je bilo lakše. Govorilo se da u SPC ima "golubova i jastrebova" – tvrđe i mekše struje – pri čemu se pod golubovima mislilo na vladike koje su spremne na saradnju s vlastima i na otvaranje za druge, dok su jastrebovi bili oni koji slede ideje oca Justina Popovića, velikog teologa i disidenta iz redova klera čiji je uticaj bio ogroman. Znalo se šta je učenje Crkve a šta je takozvana "školska teologija", odnosno mišljenja koja SPC ne obavezuju. Ko je hteo mogao je da se divi liku i delu recimo Nikolaja Velimirovića, ali je službeno SPC bila decidirana u pogledu njegovog kanonskog prihvatanja. Tako SPC 1967. nije našla dovoljno razloga da ga uvrsti u red svetaca i svetitelja. Uticaj justinovaca vremenom je rastao i nametao se kao prepoznatljiva struja koja će biti dominantna već sredinom 80-ih godina. Videlo se to već sa prvim mitinzima koji su Miloševića doveli na vlast, kada je poveći broj justinovaca zauzeo vladičanske katedre, što se u ranijem periodu nije moglo zamisliti. Bilo je to vreme kada je SPC do tada marginalizovana, i svedena na prostor od porte do oltara, stupala na javnu scenu i to i kao Crkva i kao politička snaga. Još nije dovoljno ispitano da li je to bila uistinu "duhovna obnova" ili jednostavno vraćanje SPC na političku scenu Srbije. Od tada je SPC sve više monolitna, i to ne samo u dogmatskom smislu – što nikada nije ni bilo sporno – i to u naglašeno političkom smislu. Od smrti patrijarha Germana – to je vreme Gazimestana 1989 – SPC je zaista homogena i struje se slabo raspoznaju.
Ratna decenija je učinila svoje – nestali su sa crkvene scene i jastrebovi i golubovi.
Faktor te vidljive homogenizacije je konsenzus oko otvorenog "nacionalnog pitanja" koje se otvaralo nacionalistički a ne demokratski. Sve je više prihvatana jeres etnofiletizma – kako je crkveni nacionalizam formulisan u izjavi pravoslavnih patrijarha još krajem XIX veka u Carigradu – odnosno nacionalizma. U tom susretu crkvenog filetizma i Miloševićevog političkog nacionalizma prevagu i u Saboru i u Sinodu zadobijaju vladike pristalice najtvrđe struje. Nastupale su i teškoće u dijalogu sa drugima – sa inoslavnima – jer je u prvi plan izbila jedna zabluda koja je nespojiva s učenjem SPC da se navodno mi pravoslavni molimo za sve "ali ne sa svima". Sve se više prepoznavala struja koja se odupire bilo kakvoj modernizaciji – ne u dogmatskom smislu naravno – i dijalogu sa drugima. Zapažao se strah od ekumenizma koji je shvatan u najboljem slučaju kao neka vrsta crkvene diplomatije od koje ne treba očekivati mnogo. Ipak i u takvom stanju dostignute monolitnosti razlike su se opažale, struje i tendencije su se mogle uočiti. Na jednoj strani je struja tvrđih nacionalista kojima su uvek na usluzi sve prisutnije "paracrkvene formacije" – izraz je nedavno upotrebio vikarni episkop g. Atanasije Rakita – koje se oglašavaju kao ratoborni "miletićevci", nikolajevići ili pristalice organizacije Obraz i sličnih koje imaju podršku nekih vladika, pristalica ljotićevskog Zbora, ali i uglednika SANU i prvaka nekih političkih partija. Iako zvanično ništa nema sa mnogima od njih, SPC se nikada dovoljno jasno nije distancirala od njih. Da je reč ipak o različitim strujama, videlo se u incidentu na Badnje veče minule godine, kada se patrijarh srpski g. Pavle lično ogradio od takvih struja oštrom osudom. Nevolja je što tek u takozvanim incidentnim situacijama SPC jasnije progovara. Pristalice te struje i u SPC i van nje često sebe nazivaju "svetosavcima", vezuju se za određene političke snage (videti zbornik "Vojska i vera" 2000) posebno za VJ i za druge strukture moći u državi. Nevolja je što je svetosavlje u pravom smislu reči već decenijama nedefinisan pojam, pa se lako umesto univerzalnih i civilizacijskih vrednosti koje delo Sv. Save nudi podmeće prepoznatljiva nacionalistička ideologija, koja je učenju Crkve nešto tuđe. "Nije dobro", opominjao je nedavno pristalica najrazumnije struje u SPC vladika raško-prizrenski g. Artemije, "što pokušavamo da sve stavimo i prikažemo kao dosledni izraz svetosavlja jer ima mnogo toga što on ne bi prihvatio." Tu se vidi i šabačko-valjevski vladika g. Lavrentije, koga je tvrda struja grubo napadala zbog njegove posete Rimu. Ton ovoj struji daje takozvana monaška struja gorljivih revnitelja – mnogi dolaze sa Svete gore – koji ne skrivaju da pod svetosavljem razumeju imperijalne ciljeve. Oni u svojim glasilima – u "Obrazu" sarađuje i g. Vojislav Koštunica – grubo vređaju i samog patrijarha srpskog g. Pavla, čiji razuman glas ipak dolazi do izražaja, iako uvek ne nadvladava. Toj struji sekundiraju studenti Bogoslovskog fakulteta koji su rimskog kardinala Kaspera dočekali transparentima sa uvredljivim porukama. Sada se otvara čak i dijalog s Rimom na mogućem najvišem nivou i mnogi se s pravom pitaju o strujama i strujanjima u SPC, ali nisu nepoznate veze sa delovima Ruske crkve, koja vrši veliki uticaj u Srbiji.
Koliko god delovala monolitno, SPC to nije niti to može biti i to je ono o čemu se mnogo nagađa.
Jasno se prepoznaje tvrda struja koja ne sagledava potrebu da se savremenom čoveku večna istina Hristova prenosi jezikom koji on razume. Stoga su koraci u ekumenskom smeru još stidljivi – ako ih uopšte ima. Nacionalistička struja je, recimo, pupčanom vrpcom vezana za svrgnutog diktatora Miloševića koga ne teši u zatvoru – što je u redu – i javno podržava u političkom smislu. Ona daje ton i nečem što se vidi kao kult nacionalnih hrišćanskih ratnika za kakve se smatraju general Mladić ili R. Karadžić, čije slike se sreću i na crkvenim zdanjima okićene simbolima pravoslavlja. Srećom, nije malobrojna – i nije bez uticaja – struja koja se vezuje za samog patrijarha g. Pavla, čoveka nesumnjive harizme i nespornoga autoriteta. Koliko god to delovalo neobično, bauk pluralizma i različitih struja mišljenja stoji i pred vratima SPC. Naravno, ne misli se na pluralizam u shvatanju temeljnih dogmi – to je po sebi neočekivano i nemoguće – već na pluralizam u pogledu odnosa ne samo prema državi već i prema modernom srpskom društvu.
Nije tačno da SPC ne može da se suoči sa ovim problemom, ali to se još ne opaža u meri koja bi najavila stvaran zaokret.
Mirko Đorđević
