Izgleda kao da je ukidanje uredbe potureno da se javnost umiri, a da Rio Tintu još niko nije javio da ipak nema ništa od kopanja litijuma u Srbiji. Predsjednik Aleksandar Vučić je “velikodušno” ponudio rješenje u vidu moratorijuma od godinu dana na iskopavanje u dolini Jadra, ali su ekološke organizacije to odbile tvrdeći da je rok prekratak. Izbori su za dva mjeseca, te aktuelnoj vlasti i odgovara da prolongira status kvo što duže do tada, a opet što kraće nakon toga, pod uslovom da uspije da izvojuje pobjedu. Upravo je to prolongiranje jedna od optužbi ekoloških organizacija upućenih vlasti.

Pokret “Kreni-promeni” blokirajući četvrtkom Andrićev venac zahtijeva da se prije raspuštanja skupštine pred izbore uvede moratorijum na iskopavanje litijuma i bora u trajanju od barem 20 godina. Ukoliko do toga ne dođe, Manojlović obećava radikalizaciju. Najavio je da će građani Jadra i ekološki aktivisti razapeti šatore i kampovati ispred Vučićevog kabineta, ali i da će se opstruirati izborni proces 3. aprila.

Vlast nastavlja po starom, pa optužuje ekološke aktiviste da su “strani plaćenici” i da im nije do dobrobiti države, jer joj onemogućavaju da iskoristi svoje izvore litijuma, koji je rijedak i tražen u svijetu.

Ekološki protesti upereni protiv Rio Tinta potresaju Srbiju već mjesecima unazad, a vladajuća partija srlja iz jedne odbrambene taktike u drugu. Na prve veće proteste, kada su građani krajem novembra blokirali saobraćajnicu u Šapcu, vlast je odgovorila slanjem batinaša sa bagerom i čekićima. Da nisu u pitanju bili radnici koji su krenuli na posao, kako je nespretno pokušala da objasni predsednica Vlade Ana Brnabić, moglo se jasno vidjeti po njihovom ponašanju, ali i vokabularu koji je odisao uličarskim “stilom”. Čini se da je strah među okupljenima tog popodneva prerastao u gnjev, što je rezultiralo još većim demonstracijama u subotama koje su uslijedile. Slika blokiranog mosta Gazela u Beogradu pokazala je da građanska neposlušnost ipak može dati rezultata i u naprednjačkoj vladavini. Prvobitni zahtevi o povlačenju Zakona o referendumu i narodnoj inicijativi, kao i zakona o eksproprijaciji ispunjeni su krajem decembra.

SOLIRANJE ILI ZAJEDNIČKA AKCIJA

Nakon usvajanja prvobitnih zahtjeva, došlo je do mimoilaženja u stavovima među onima koji su prepoznati kao lideri protesta. Razdor, iako su ga i jedni i drugi zvanično negirali, nastao je oko pitanja šta dalje. Dok je struja oko Manojlovića smatrala da je ostvarena pobjeda i da treba napraviti pauzu dok se ne vidi šta vlast namjerava dalje, Savez ekoloških organizacija Srbije (SEOS) poručivao je da nema stajanja, te dodao nove zahtjeve – ukidanje prostornog plana, kao i smjenu predsjednice REM-a Olivere Zekić koja je u javnom nastupu uvredila ekologe. Tadašnji epilog je bio drastičan pad masovnosti demonstracija.

Nasljednici protesta su i u 2022. godinu ušli sa barikadama, ali i pored obećanja i brojnih sastanaka, do značajnije radikalizacije nije došlo. “Treći srpski ustanak”, kako su simbolično nazvali nastavak blokada saobraćajnica i jednog manjeg graničnog prelaza, prošao je tiho, ali nije ušao u legendu.

Protesti i dalje nemaju snagu decembarskih, ali djeluje da je bar došlo do “pomirenja” među liderima. SEOS se u četvrtak pridružio Manojlovićevom skupu, iako su ga nešto ranije optužili da “solira”. Shvatili su vjerovatno i jedni i drugi da otkopavanje ratnih sjekira međusobno nema smisla, te da više glava bolje razmišlja od jedne u borbi protiv ekološke havarije.

SEOS je imao sastanak sa predsjednicom Vlade na kom su tražili poseban Zakon o zabrani iskopavanja litijuma i bora, ali se premijerka pravdala da nema dovoljno vremena za njegovo donošenje tokom ovog saziva skupštine. Ponudila je da se formira posebna radna grupa, u koju će ući i članovi saveza, ali su oni to u svom sopštenju okarakterisali kao “odlaganje problema do poslije izbora”.

Aleksandar Jovanović Ćuta, jedan od lidera Ekološkog ustanka, koji je dio SEOS-a, dao je rok Rio Tintu da napusti dolinu Jadra do 20. februara, jer će u suprotnom, kako je rekao, osoblje ove kompanije biti fizički protjerano. Za to vrijeme, Rio Tinto se očigledno ne obazire previše na proteste, već obavlja sječu šume na parcelama koje je kupio nakon ukidanja prostornog plana Jadar.

NI TAMO, NI ‘VAMO

Nije najjasnije zašto vlast uporno odbija da uvede dvodecenijski moratorijum, ako je, kako tvrde, sa Rio Tintom gotovo. Na osnovu potpisanih dokumenata sa ovom kompanijom, barem onih poznatih javnosti, ne postoji nikakva pravna obaveza države Srbije da ustupi Rio Tintu eksploataciju litijuma i bora. Navodi različitih naprednjačkih glasnogovornika iz decembra, da je kompaniju “dovela bivša vlast”, te da su već upumpane ogromne pare na istraživanje, što je sada prepreka, pokazali su se i više nego neosnovani jer su istraživanje i iskopavanje dvije potpuno odvojene stvari.

Pitanje postojanja nekog “tajnog” ugovora ostaje otvoreno, ali za sada bez konkretnih dokaza. Evropa se suočava sa problemom snabdijevanja litijumom, jer preko 80 odsto količina uvozi iz Kine. Zbog toga bi, kako tvrdi Demostat, prema saznanjima iz diplomatskih krugova, Evropska unija mogla vršiti pritisak na Srbiju da se nastavi sa projektom, dok će SAD vjerovatno ubjeđivati zvanični Beograd “da se ne zatvore vrata iskopavanju litijuma”, ali da se prilikom eksploatacije poštuju ekološki standardi.

Naprednjaci bi vjerovatno odmah sutra nastavili kada bi znali da neće trpiti posljedice. Ono što ih sputava, bar sada u jeku izborne kampanje, jeste strah od značajnijeg pada rejtinga u javnosti, a za poslije – vidjećemo.