U dvorištu rimokatoličke crkve u centru Bečeja nalaze se dva spomenika. Na onom novom, napravljenom od crnog mermera vidi se mapa “Velike Mađarske” od 64 županije. Natpisi su na mađarskom: “Versaj 1920. – Bečej 2020, i “Zato što nikad nećemo da zaboravimo!”

Čini se da političke i društvene elite u Beogradu ali i u Novom Sadu nemaju najbolji pregled onoga što se dešava na terenu u Vojvodini, posebno u Bačkoj. A događa se to da su se proteklih 13 godina, od ponovnog dolaska Orbana na vlast u Budimpešti, ulaganja države Mađarske u sredine sa mađarskom većinom u Vojvodini intenzivirala u toj meri da neki Srbi u Bečeju imaju utisak da država Mađarska više vodi računa o njegovom komšiji Pišti nego država Srbija o njemu. Zato se sve češće pominje famozna Fondacija Prosperitati preko koje država Mađarska ulaže u svoje zemljake u susednim zemljama. Kako je Srbija najsiromašnija od svih tih zemalja u kojima Mađari danas žive – a ima ih još u Sloveniji, Hrvatskoj, Rumuniji i Slovačkoj – pomoć Fondacije Prosperitati i ostalih sličnih fondova koji dolaze iz Mađarske najvidljivija je upravo kod nas.

Na tu temu, političke stranke u Srbiji se do sada nisu oglašavale. Međutim, saopštenje Vojvođanskog kluba prošle nedelje izazvalo je pažnju javnosti. Njegovi autori se pitaju da li je to “Vučić predao Vojvodinu Orbanu”, i kažu: “Po ko zna koji put ponavlja se scena u kojoj visoki mađarski zvaničnici bez stida drže govore sa ‘velikom Mađarskom’ u pozadini. Ovaj put je to uradio Peter Sijarto, mađarski ministar spoljnih poslova. Na toj mapi, Vojvodina nije deo Srbije, već ‘velike Mađarske’. Podsećamo da je šal sa mapom ‘velike Mađarske’ nosio i premijer susedne države Viktor Orban, veliki prijatelj predsednika Srbije Aleksandra Vučića i njegov politički partner na putu potpunog urušavanja demokratije u obe države. Orban je u još nekoliko navrata “nastupao” na sličan način i otkrivao spomenike sa mapom ‘velike Mađarske’”, saopštili su iz Vojvođanskog kluba i ostali bez odgovora sa bilo koje strane.

OBNOVA I IZGRADNJA

Na ulazu u selo Doroslovo kod Sombora nalazi se katoličko svetilište posvećeno Bogorodici u koje dolaze hiljade vernika iz cele Vojvodine ali i Mađarske i Hrvatske. Crkva i objekti za hodočasnike sveže su okrečeni i lepo uređeni, a tu je potpuno novi ivent-centar, svom u staklu i mermeru. Ispred je plakat koji obaveštava da će se tu održati “Agrofestival” sa sledećim programom: Dečija igraonica, folklor, nastup orkestra Roberta Kutija, koncert Zvonka Bogdana i na kraju izložba agro-opreme i mehanizacije. Na ulazu u ovaj reprezentativni objekat tabla koja kaže da je reč o investiciji Vlade Republike Mađarske.

U Bačkoj Topola nalaze se prestižna Fudbalska akademija i stadion lokalnog kluba TFC. Oba projekta investicija su Vlade Republike Mađarske, odnosno u ovom slučaju Fudbalskog saveza Mađarske. Sve je besprekorno čisto i uređeno, trava propisno podšišana na terenu i izvan njega. Da li bi danas Bogdan Dunđerski, da ponovo piše svoj testament, ostavio Dvorac Fantast Fondaciji Prosperitati, a ne Matici srpskoj? Naime, ova druga je nezainteresovana za rešenje problema tog bisera naše kulturne baštine koji već više od dve godine stoji pod ključem i propada, o čemu je “Vreme” pisalo u više navrata.

Gledano sa strane, nema se šta zameriti onome što Orban radi u Vojvodini: loptu u Fudbalskoj akademiji u Bačkoj Topoli ganjaju podjednako i mladi srpski igrači kao i njihovi vršnjaci mađarske nacionalnosti; pored rimokatoličkih i protestantskih crkava obnavljaju se i sinagoge, čime Mađari ispravljaju velike istorijske nepravde nanesene Jevrejima u Vojvodini.

Sinagoga u Subotici je obnovljena sredstvima Vlade Republike Mađarske, i svako ko je u nju ušao u proteklih par godina mogao je da potvrdi da je to danas jedan od najlepših enterijera u Srbiji. Sredstvima iz zvanične Budimpešte obnovljena je i Mala sinagoga u Senti koja je uz subotičku, novosadsku i apatinsku jedina preživela od ukupno 76 jevrejskih bogomolja koliko ih je do Drugog svetskog rata bilo u Vojvodini. Sinagogu u Senti izdvaja i to što je jedina prostala sefardska bogomolja u Vojvodini.

Ono što je jako važno kod svih pomenutih restauracija ali i novih gradnji koje se izvode sredstvima Vlade Mađarske jeste da su zadržali nadzor. Zato, za razliku od brojnih investicija lokalnih samouprava, Vlade Srbije i Pokrajinske vlade gde pločice počinju da otpadaju posle dve godine a komadi maltera već za tri, ovde je kvalitet radova prema evropskim standardima.

“Mađari su od rodne kuće braće Tan u Bečeju napravili interaktivni muzej posvećen ovoj dvojici slavnih žitelja grada na Tisi – Mor je bio slikar, Karolj naučnik”, kaže Zoran Subotički, jedan od najupornijih boraca za očuvanje nasleđa Dunđerskih u Vojvodini. “A šta smo mi Srbi uradili sa zaostavštinom našeg Dunđerskog? Dvorac Fantast propada a u kući Bogdana Dunđerskog je otvoren kafić koji čak ne nosi njegovo ime nego se zove ‘Baron’, po baronu Joviću, drugom velikom bečejskom Srbinu kome se takođe nismo odužili na pravi način.”

Osim gradnje fudbalskih akademija i stadiona, te restauracija zgrada i muzeja, Vlada Mađarske pomaže mladim poljoprivrednicima da kupe zemlju, traktore i druge mašine, gradi hotele, sufinansira podizanje ili kupovinu fabrika, kuća, vikendica… Na pokrajinskom i državnom nivou to se vidi i kroz ekspanziju mađarske OTP banke, koja je od Grka kupila Vojvođansku banku i postala vlasnik značajnog broja aseta u Pokrajini ali i Beogradu. Mađarske, neki će reći “Orbanove” firme, kupile su i neke druge velike sisteme poput GTC-a.

ALMOŠEV SAN

U svim katoličkim i protestantskim crkvama u gde su većina vernika Mađari vijori se mađarska nacionalna zastava; to nije slučaj sa crkvama u selima u kojima su, na primer, vernici Hrvati ili Slovaci – njihove nacionalne zastave nisu istaknute ni u jednom verskom objektu.

Još jedan simbol mađarskog jesu i spomenici mitskoj ptici turul koji su proteklih godina širom Vojvodine počeli da niču kao pečurke posle kiše. Kao u Bogojevu u portama crkava, a negde i na javnim površinama ispred crkava kao u Budisavi, na primer. Prema legendi, turul je odigrao važnu ulogu u doseljavanju Mađara u Panonsku niziju. Vođa Mađara, Almoš, usnio je san u kome su veliki orlovi napadali konje i stoku. I tako iz dana u dan, dok nije došla turul ptica i rasterala orlove i spasla naciju od gladi i smrti. Ujedno to je bio znak Mađarima da treba da se sele, i turul ptica ih je vodila do današnje Panonske nizije gde su se Mađari naselili, ugnezdili, i onda je ptica nestala.

Pored spomenika ptici turul čitav niz manifestacija obeležavanja “tužne godišnjice” potpisivanja Trijanonskog sporazuma iz 1920. kojim je Mađarska izgubila dve trećine svoje teritorije pa i Vojvodinu, svakog juna prođu uglavnom ispod radara ovdašnjih medija na srpskom jeziku. Zanimljiva je anegdota kada je jedan lokalni funkcioner nesvestan istorijskog konteksta hteo da Ištvanu Pastoru pokloni “flašu najboljeg vojvođanskog crvenog vina” trianon, iz Vinarije Erdevik u vlasništvu MK grupe. U poslednjem času, boca je zamenjena i potencijalni “incident” izbegnut.

Ispod radara je tako u Futogu početkom marta ove godine prošlo i obeležavanje 233. godišnjice smrti grofa Andraša Hadika koji je sagradio dvorac u ovom mestu u kojem se sada nalazi Srednja poljoprivredna škola. Reč je o mađarskom plemiću i vojskovođi Carske armije poznat po tome što je u Sedmogodišnjem ratu zauzeo prusku prestonicu Berlin. Tom prilikom su pored lokalnog mađarskog življa proslavi prisustvovali i Ištvan Pastor, lider SVM-a, a tu su bili i ljudi u uniformama mađarske vojske od 18. do 20. veka.

Prošle nedelje objavljeni detaljni podaci popisa govore, međutim, da sve ove mere Vlade Republike Mađarske nisu bitnije uticale na smanjenje mađarskog nacionalnog korpusa. Od popisa 1961. broj Mađara u Srbiji je u neprekidnom opadanju: 1961. ih je bilo 449.587, 1971. – 430.314, 1981. – 390.468, 1991. – 343.800, 2002. – 293.299, 2011. – 253.899 i prema popisu iz 2022. – 184.442. I brojčano i procentulano pad broja i udela Mađara u ukupnom stanovništvu Srbije najveći je upravo između dva popisa tokom kojih su ove mere Vlade Republike Mađarske bile najaktivnije.

Međutim, ukupan pad broja stanovnika Vojvodine i cele Srbije je takođe najveći između poslednja dva popisa. Dva razloga smanjenja broja Mađara su konstantna od 1961. do danas – asimilacija i niska stopa nataliteta (zajednička gotovo svim zajednicama u Vojvodini, izuzev Roma). U proteklih 30 godina uz ova dva razloga pojavio se i treći – iseljavanje. Prvo u Mađarsku tokom devedesetih, zbog rata i loših ekonomskih prilika u Srbiji, a od 2010. naovamo i u druge zemlje Evrope sa pasošima koje poseduju gotovo svi vojvođanski Mađari i ne samo oni. Podsećanja radi, 26. maja 2010. godine 344 poslanika Mađarskog parlamenta podržala su Zakon o dvojnom državljanstvu po pojednostavljenom postupku, a glavni efekat tog zakona je da Mađarska danas ima više od 1,1 milion novih državljana. U Vojvodini je mađarsko državljanstvo dobilo preko 200.000 građana, što znači da ga imaju i mnogi koji nisu etnički Mađari, a mogli su da dokažu da su im preci rođeni u Austrougarskoj ili pak za vreme Hortijeve okupacije Bačke 1941–1944.

DONACIJE I GAZDE

Internet stranica Fonda Prosperitati (www.prosperitati.rs) dvojezična je mađarsko-srpska, međutim, neke rubrike postoje samo na mađarskom jeziku. Poput rubrike “Konkursni sistem”, na primer. Iz spiska regionalnih kancelarija Fonda Prosperitati jasno se vidi koji delovi Vojvodine su im zanimljivi: Bačka Topola, Bečej, Kanjiža, Pančevo, Senta, Sombor, Subotica, Temerin i Zrenjanin. Time se donekle demantuju glasine da je Fondacija Prosperitati fokusirana isključivo na severnu polovinu Bačke u kojoj je najveći deo opština sa mađarskom relativnom ili apsolutnom većinom.

Rubrika “Ostvarili smo” postoji i na srpskom jeziku, pa je tu moguće naći svedočanstva korisnika ove fondacije. U Vojvodini, uz pomoć Vlade Mađarske, 1110 mladih bračnih parova dobilo je krov nad glavom, a Fondacija Prosperitati je za kupovinu kuća na selu za mlade bračne parove uložila 1,3 milijarde dinara. Za kupovinu kuće maksimalan bespovratni iznos bio je 10.000 evra, a prema uslovima konkursa, mladi bračni pa­rovi imaju obavezu da najmanje deset godina žive na istoj adresi.

“U poslednje četiri godi­ne, uz pomoć Vla­de Mađarske, bespovratnim sredstvima kupljeno je 1110 kuća u Voj­vodini, za mlade koji su se odlučili da žive na selu”, kaže se na sajtu. Među ovim srećnicima našla se i porodica Endrea i Sandre Pakai iz Horgoša.

“Bili smo u dilemi gde sa dvoje male dece započeti novi život”, kaže Endre. “Prvo smo živeli u Subotici, zatim se odselili u Mađarsku i tamo kratko živeli, a onda kad smo čuli za mogućnost dobijanja bespovratnih sredstava za kupovinu kuća, preko Fon­dacije Prosperitati, odluči­li smo da konkurišemo i ku­pimo kuću u Horgošu, gde sam odrastao. Želja nam se ispunila. Imamo sada veliku kuću sa dvorištem, koju smo i obnovili i sa decom uživa­mo u seoskoj idili. Ja sam informatičar, bavim se inovaci­jama u poljoprivredi i našao sam posao kod kuće. Sad sam svoj gazda, svoj na svome, moja kuća i moje selo. Radu­jem se što ćemo ovde graditi svoju sreću!”

Zahvaljujući pomoći ma­đarske vlade, preko Fondaci­je Prosperitati u Vojvodi­nu je u poslednjih četiri go­dine uložen 371 milion evra. Otvoreno je 700 novih firmi, 1500 novih radnih mesta, a uz pomoć sub­vencija, poljoprivrednicima omogućeno da kupe 5400 hektara zemlje. Trenutno preko 5000 traktora i savremenih poljoprivrednih ma­šina na poljima Vojvodine nose nalepnicu “Prosperita­ti”, kao znak da su kupljeni iz donacije mađarske vlade.

Na mnogim od ovih konkur­sa Fondacije Prosperitati, učestvovao je i mladi bračni par Ervin i Monika Fodor, poljoprivred­nici iz Bačkih Vinograda.

“Da nije bilo materijalne pomoći Fondacije Prospe­ritati, ko zna gde bismo mi sada bili!”, kaže Ervin Fodor. “Njiho­va pomoć dala mi je volju da ostanem na selu, gde sam ro­đen. Ne samo da nisam oti­šao preko grane već sam iz Segedina doveo ženu ovde, u Bačke Vinograde, da živimo u Srbiji. Imamo i malog sina Abela!”

U rubrici “Vesti” dalje je moguće pročitati ko je sve dobio pomoć Fondacije Prosperitati: Silvija Šandor i Julija Sabo Rac, sestre iz Subotice, koje ručno izrađuju ekološke igračke za decu; Andon Fontanji iz Malog Iđoša za proširenje proizvodnje brenda zanatskog piva “bandi”; Žužana Dekanj iz Subotice koja proizvodi prirodnu kozmetiku; Šandor Nađ je dobio 43 miliona dinara za hotel “Queen” u centru Novog Sada u čuvenoj palati Gvozdeni čovek pored Katedrale; Robert Bicok 1,1 milion evra za renoviranje čuvenog hotela “Royal” u Senti i stotine drugih…

Kada se poslože svi ovi podaci, cinici bi mogli da zaključe kako će uskoro situacija biti slična onoj pre recimo 120 godina – Mađara neće biti mnogo, ali će biti vlasnici zemlje, fabrika, hotela, vinarija… U tom kontekstu, već se polako naziru prezimena novih Rohonjcija, Karačonjija i Marcibanija.