Istočno od Paraćina nalazi se selo Popovac. Do 60-ih prošlog vijeka to je bila zasebna opština, ali je onda pripojena Paraćinu. Odmah uz naselje, zapravo u samom centru, izdižu se dimnjaci fabrike cementa. Kada se vozi prema selu iz pravca Paraćina, dimnjaci su prvi obrisi koji se vide. Isto je i kada se posmatra sa okolnih brda – velika cementara sa malim naseljem oko nje.

Selo je počelo da se razvija otkrivanjem rudnih bogatstava za proizvodnju cementa u okolnim brdima. Bilo je to još početkom prošlog vijeka. Međutim, pored ulaganja i radnih mjesta, fabrika donosi i ogromno zagađenje. Nekada je to bila samo prašina, ali se ni o njoj nije mnogo pričalo, jer još uvijek nije postojala svijest o zagađenju. Danas postoji svijest barem jednog dijela žitelja o zagađenju kome su izloženi, ali je situacija mnogo gora. Odnosno, barem se tako sumnja.

Cementara, koja je 2002. privatizovana i prodata multinacionalnoj grupaciji CRH, tvrdi da je sve u redu. Pored proizvodnje cementa i praškastih nanosa koji skoro svugdje prate ovu djelatnost, ovaj fabrički kompleks u Popovcu bavi se i spaljivanjem komunalnog otpada, ali i automobilskih i drugih guma. Integrisanu dozvolu imaju već duže vrijeme. Za proizvodnju cementa i ostale djelatnosti zadužena je firma “Moravacem d.o.o.”, dok se komunalnim otpadom bavi ćerka firma Safir.

U studiji Instituta za javno zdravlje “Milan Jovanović Batut” o crnim ekološkim tačkama, odnosno rizičnim mjestima za život u Srbiji, gdje je zdravlje stanovništva ugroženo raznim postrojenjima koja se tu nalaze, pomenut je i Popovac. Kao zagađivač je istaknuta fabrika cementa. Situacija je slična kao i u Kosjeriću i Beočinu, o kojima je “Vreme” već pisalo.

ODAKLE DOLAZI ZAGAĐENJE?

U ponedjeljak 24. oktobra, mjerna stanica Agencije za zaštitu životne sredine SEPA očitala je u Popovcu 657 suspendovanih PM10 čestica po metru kubnom. Bilo je to oko dvadeset časova. Četiri dana kanije, u petak, oko devet časova uveče, mjerna stanica bilježi još lošije rezultate. Broj suspendovanih PM10 čestica se popeo na 863. Sezona grijanja još uvijek nije bila počela. Rekord zagađenja u proteklih trideset dana izmjeren je 18. oktobra oko deset sati uveče – čak 993 PM10. Ove čestice se sastoje od čađi, dima, prašine, metala i kiselina, a prema preporukama Evropske komisije, dnevno zagađenje njima ne bi trebalo da prelazi vrijednost od 50 po kubiku. Ista agencija selo je okarakterisala kao “jako zagađeno”.

Zanimljivo je da su sva tri pika u posljednjih mjesec dana registrovana u večernjim časovima.

Lokalni ekološki aktivista Vladan Vugdelija objašnjava za “Vreme” da je zagađenje PM10 česticama u Popovcu specifično jer, kako kaže, do prekoračenja ne dolazi samo tokom zimske sezone kada postoje individualna ložišta. Primjera radi, prošle godine je broj dana sa prekoračenjem ovih čestica tokom ljetnje sezone (april–septembar) imao 44 odsto udjela u ukupnom godišnjem prekoračenju zagađenja.

Posmatrano posljednjih nekoliko godina unazad, Vugdelija dodaje da se može primijetiti “stalan rast prekoračenja dnevne granične vrednost suspendovanih čestica PM10”. U 2019. je bilo ukupno 37 puta, 2020. godine 83 prekoračenja, 2021. godine 130, a u ovoj je već 116 puta premašena granica.

Zato je vazduh u Popovcu tri godine zaredom okarakterisan kao “prekomjerno zagađen”.

Pored ovih čestica, prekomjerno zagađenje primijećeno je i kod čestica PM2.5. U prošloj godini je registrovano 22.5 μg/m3, dok je po preporukama Svjetske zdravstvene organizacije granična vrijednost na godišnjem nivou 5. U 2022. godini registrovano je 21.1.

Vugdelija kaže da rukovodioci cementare osporavaju ove navode, i tvrde da je mjerna stanica postavljena “blizu saobraćajnice”. Sagovornik se pita kako onda toliko prekoračenje bude u noćnim satima, kada u selu skoro da nema saobraćaja.

ŠTA JE DRUGAČIJE U POPOVCU?

Na putu za Popovac navratili smo do Paraćina, gde smo se našli sa advokatom i ekološkim aktivistom Aleksandrom Savićem. On, Vugdelija i nekolicina drugih aktivista godinama pokušavaju da dokažu da je glavni izvor zagađenja u selu sama cementara. Nekada ih je bilo više, postojalo je udruženje, ali se broj članova drastično stanjio s godinama. Kako advokat Savić kaže, udruženje je srušeno iznutra, jer su neki članovi imali druge “potrebe i nagone”.

Selo je relativno malo. Postoji glavni put koji razdvaja naselje i samu fabriku, a koji dalje vodi prema brdima. Iako su se, postavljanjem visoke zelene ograde, iz fabrike potrudili da ograniče vidokrug znatiželjnih posjetilaca Popovca, na nekim mjestima se mogu vidjeti ogromne bale nabacanih guma, koje čekaju da budu spaljene u pećima cementare.

Na pitanje da li je poznato na koji način se gume uništavaju, odnosno da li prolaze granulaciju, te se razložene ubacuju u peći, ili se pale onako cijele, advokat Savić objašnjava da prema njihovim saznanjima rade i jedno i drugo. Međutim, kod ubacivanja cijelih guma jako je problematično to što se na taj način ne mogu uništiti sve štetne materije koje se oslobađaju u dodiru sa visokom temperaturom, već one odlaze u atmosferu.

Savić objašnjava da je cementara tražila “dopunu dozvole” da spaljuje još veću količinu guma. Sa druge strane, kaže, može se vidjeti da je na glavnoj ulici fabrika napravila pad za spiranje prljavštine i šljake koju drže napolju. Ta voda se spušta nekih pola kilometra prema seoskom stadionu i spomeniku iz Drugog svjetskog rata.

Naši sagovornici i žitelji Popovca sa kojima smo razgovarali kažu da su iz fabrike veoma oprezni, te da smeće spaljuju uglavnom preko noći, kada je teže zapaziti crni dim. Smrad se, kažu, ipak osjeća.

Popovac je malo mjesto, a radnici u fabrici su uglavnom lokalni, te se sve prije ili kasnije nezvanično sazna. Aleksandar Savić kaže da se u pećima povremeno nađe i plastika, ali i razne druge materije za koje ne znaju šta su. Navodi primjer od prije nekoliko godina, kada su dobili dojavu da je iz Aleksinca krenuo konvoj od 14 kamiona sa raznoraznim otpadom za cementeru. Dodaje da su odmah obavijestili policiju i inspekciju, koje su konvoj vratile nazad, ali da nikada “nisu saznali šta je bilo unutra”.

Pored guma, smeća, spiranja šljake i standardne cementne prašine, problem su i naslage antracita – ugljene prašine koja se koristi kao energent, ali koja se skladišti napolju. Kako kažu sagovornici, kad krene košava “od toga ne može da se živi”, “nema bašte, sušenja veša napolju”.

BRIFING ZA ČEKANJE

Na pitanje da li su vršena mjerenja dioksina i furana u okolini, niko nema konkretan odgovor. Cementara navodno ima emitere na dimnjacima, a Savić objašnjava da su oni povremeno na sastancima donosili te izvještaje, međutim, kako kaže, “tu se nije videlo ni kojim danima su vršena merenja”.

Problem sa spaljivanjem smeća u cementarama jeste to što one nisu dizajnirane da budu spalionice. Njihove peći zaista mogu dostići temperature potrebne za uništenje dioksina i furana, gasovitih materija, koje imaju stravične posljedice po ljudsko zdravlje – što je oko 800 stepeni. Međutim, u tehnološkom procesu peći cementare sa nekih 1200 stepeni znaju da padnu i na 200, što za rezultat ima havariju, odnosno ogromnu količinu dioksina i furana emitovanih u vazduh, koji kada se jednom natalože u organizmu, više se ne mogu izbaciti. Ne postoje filteri koji ih mogu zaustaviti.

“Oni to mere par puta godišnje, a ne stalno”, kako bi trebalo, “nego tada smanje spaljivanje smeća”. Vanrednog inspekcijskog nadzora praktično nema. Ako bi i bilo, advokat Savić kaže da su mu pričali poznanici koji rade u fabrici da postoje “brifinzi” o tome kako ko treba da se ponaša ako se inspektor pojavi nenajavljen na kapiji. “Svako ima zadatak da ga zadrži po nekoliko minuta, od običnih radnika do rukovodilaca”, tvrdi sagovornik, dodajući da mu je jedan od inspektora nezvanično rekao: “Nek vam je bog u pomoći.”

Nekoliko dana prije objavljivanja ovog teksta, aktivista Vladan Vugdelija nam je poslao fotografije fabrike i gustog sivocrnog dima koji izlazi iz njenog kruga. Navodno je istovremeno došlo do manje eksplozije u jednoj od peći i zapaljenja guma. Iako nije zvanično potvrđeno, pojedini sa kojima smo razgovarali smatraju da je do zastoja u peći došlo upravo zbog toga što se ubacuju cijele gume.

OPŠTINSKE PERIPETIJE

Kao i u svim manjim sredinama, privredni subjekt poput cementare u Popovcu s vremena na vreme donira novac nadležnoj opštini – u ovom slučaju Paraćinu. Kad se tu i tamo nešto izgradi od cementnih para, ili samog cementa sa popustom, rijetko koji lokalni političar hoće da se zamjera cementari. Lokalna samouprava prosto ne izvještava o ovim problemima.

Tokom 2011. godine u Paraćinu je izrađen generalni urbanistički plan, ali i planovi posebne namjene za industriju. Međutim, kako kaže sagovornik Savić, oni su primijetili da oko fabrike u Popovcu nisu ucrtane kuće. Nakon toga plan je oboren i nikada više nije izrađen. Opština se pravda da nema dovoljno sredstava za njegovu izradu.

Sa druge strane, Vladan Vugdelija kaže da je Paraćin jedna od 12 opština koje će dobiti tehničku podršku za izradu Plana kvaliteta vazduha, što će biti posebno značajno za Popovac, s obzirom na prekomjerna zagađenja svake godine.

Mali korak napred je, objašnjava Vugdelija, napravljen formiranjem Saveta za zaštitu i unapređenje životne sredine opštine Paraćin. S obzirom na to da se radi o stručnom savjetodavnom tijelu, ostaje da se vidi kakav će uticaj imati u praksi.

UMOR I STRAH

Žitelji Popovca uglavnom ne žele da razgovaraju o cementari. Neki se i dalje nadaju da će im ona ponuditi neko kompromisno rješenje, ili platiti iseljenje, pa ne žele da se zamjeraju, dok su drugi prosto umorni. Kažu da su već pričali sa novinarima, te da se ništa nije riješilo. Međutim, ima dosta i onih koji se plaše.

Kada su lokalni ekološki aktivisti dobili uređaje za mjerenje kvaliteta vazduha od Beogradske otvorene škole, malo ko je od žitelja želio da ih postavi u svoje dvorište. Uređaji su povezani preko interneta, te se može vidjeti tačna lokacija gdje se nalaze.

Kako god bilo, većina stanovnika sa kojima smo bar pokušali razgovarati žalila se da im je zdravlje značajno narušeno.

Na broj telefona fabrike javila se sekretarica, koja nas je ljubazno uputila na odjeljenje zaduženo za ekologiju. Međutim, niko se nije javljao, pa nam je rečeno da su “verovatno na ručku”. Bilo je pola dvanaest.

Ručak se malo odužio, pa se ni skoro tri sata kasnije niko nije javljao na telefon. Pokušali smo i sa službom za komunikacije, ali takođe nikoga nismo uspjeli dobiti. Izgleda da nemaju mnogo posla u Popovcu. Ko bi rekao, pored tolikog zagađenja.

Na brdu iznad naselja nalaze se ostaci starog srednjovjekovnog manastira Ognjena Marija, tvrđave Petrus, kao i istoimene pećine. Vjekovi ih nisu uspjeli uništiti, ali ako se nešto drastično ne promijeni, hoće cementarin kop. Stalnim širenjem, jednostavno će ih pojesti.