Otkad je u septembru 1994. godine za svoj prvenac, film Mala Odesa, osvojio venecijanskog Srebrnog medvjeda, režiser Džejms Grej postao je jedan od onih filmskih umjetnika čija se nova ostvarenja, kako se to kaže, s nestrpljenjem iščekuju. Mala Odesa, s Timom Rotom i Vanesom Redgrejv u glavnim ulogama, smještena u milje rusko-jevrejske mafije u Njujorku, dvadeset godina kasnije se ispostavlja kao paradigmatski početak jednog osebujnog stvaralačkog puta u čijem su središtu grad Njujork i njegov jevrejsko-istočnoevropski svijet. (Sam Grej je dijete rusko-jevrejskih emigranata.) S početka karijere Grej je pravio neuobičajeno dugačke pauze između filmova. The Yards iz 2000, drugi Grejov film, u kojem glume Mark Valberg, Žoakin Finiks, Džejms Kan i Šarliz Teron, ponovo se koncentriše na grad Njujork i kriminalni (polu)svijet. Ipak, kod Greja je vidljivo da nije maniristički imitator Skorsezea ili Kopole, nego da je autor koji od početka ima samosvjestan i osoben stil.

KANSKE PREMIJERE: "Otkriven" u Veneciji, Grej od svog drugog filma premijere redovno ima na filmskom festivalu u Kanu. U Kanu je 2007. godine prikazan i njegov treći film Wo Owe the Night. U njemu ponovo glavne uloge igraju Valberg i Finiks. U filmu Ljubavnice, labavoj adaptaciji Bijelih noći Dostojevskog, glavnu ulogu igra Finiks, a milje je opet njujorško-jevrejski. Ne čudi, dakle, nimalo da je i najnoviji film Džejmsa Greja Mračne ulice Menhetna (trenutno na repertoaru bioskopa u Srbiji) premijerno prikazan u Kanu (u maju ove godine), da u njemu glavnu mušku ulogu igra Žoakin Finiks te da je mjesto radnje Njujork. Mračne ulice Menhetna (u originalu The Immigrant) po mnogu čemu je, znači, tipičan Grejov film, no istovremeno je i ponajveća aberacija u njegovom dosadašnjem opusu. Najprije, ovdje se Grej vraća u podaleku prošlost, u vrijeme neposredno nakon završetka Prvog svjetskog rata, u 1920. godinu. (Dosad su Grejovi filmovi obrađivali savremenost ili recentnu prošlost, vrijeme druge polovine dvadesetog i početka dvadeset prvog vijeka.) U središtu priče je Eva Cibulski (igra je Marion Kotijar), mlada emigrantica iz Poljske koja stiže na ostrvo Elis u društvu sestre Magde. Roditelji su im ubijeni u ratu. U Njujork sestre dolaze kod tetke i tetka. U luci, međutim, počinju nevolje. Magda je bolesna, pa je odvode u karantin. Tetke i tetka nema na vidiku. A i Evu će, po svoj prilici, deportovati natrag…

MAKRO I MAĐIONIČAR: Tu se, kao spasilac, pojavljuje Bruno (glumi ga Žoakin Finiks), lokalni makro i impresario koji je, uz pomoć svojih veza, sa ostrva Elis ipak prebacuje u Njujork. Bruno je Jevrej, a njujorški milje u koji on odvodi Evu priziva neke stranice proza Isaka Baševisa Singera. (Usput, negdje pred kraj filma postoji ozbiljna greška u prevodu koja će onima bez znanja engleskog, koji dijaloge prate isključivo preko titla, donekle omesti potpuno razumijevanje jedne važne scene. Policija se u jednom trenutku iživljava nad Brunom, tuče ga i zlostavlja, a jedna od policajaca za njega kaže da je stupid kike. To u prevodu pogrešno ispadne glupi blesan. A kike je zapravo uvredljiv rasistički izraz za Jevreja koji je kod nas najlogičnije prevesti kao Čifut ili Čivut. Cijela konotacija, vrlo važna za razumijevanje konteksta, ovdje se u prevodu gubi.) Bruno Evu navodi na prostituciju uz izgovor da će na taj način zaraditi dovoljno novca da spasi sestru iz pakla karantina ostrva Elis. Njihov odnos je žestoko ambivalentan. Stvar se dodatno komplikuje pojavom Bruninog rođaka (kojeg igra Džeremi Rener), kabaretskog mađioničara koji nastupa pod umjetničkim imenom Orlando. Njihova (pseudo)bratska zaljubljenost u istu ženu (u Evu) takođe je motiv koji je Grej već varirao u svojim filmovima.

NA ZAPAD: Film zapravo ulazi u višu brzinu nakon što sukob Bruna i Orlanda eskalira, odnosno nakon što i ambivalencija odnosa Bruna i Eve postane dodatno zaoštrena. Kad je o odnosu Bruna i Eve riječ, kod Greja kao da se produžio uticaj Dostojevskog na čijem je predlošku bazirao svoj prethodni film. Eva u jednom trenutku shvata da za nju u Njujorku više nema budućnosti, da mora dalje na Zapad, ali ne želi da ostavi sestru. Nekako istovremeno, radnja se žestoko zapetljava na još nekoliko frontova. Neću ovdje otkrivati detalje raspleta, ali valja napomenuti da Grej uspjeva vješto uvezati sve slobodne konce tako da se epilog istovremeno ukazuje i kao logičan i kao umjetnički dojmljiv. Za Žoakina Finiksa znamo još od Žene za koju se umire i Gladijatora da sjajno glumi negativce. Ovdje mu odlično polazi za rukom da prikaže kompleksan lik s više loših nego dobrih osobina. A opet, glumački, film ipak više "nosi" Marion Kotijar, igrajući uvjerljivo i bez trunke rutiniranja. Džejms Grej je pak sretno završio "izlet u vremensku mašinu" ostavljajući nas da još nestrpljivije čekamo njegove naredne filmove.