Beogradska tvrđava, danas spomenik kulture od izuzetnog značaja, predstavlja jezgro oko koga je nastao i razvio se današnji Beograd. Prostire se na više od 30 hektara i smatra se jednom od najvećih tvrđava jugoistočne Evrope. O značaju mesta na kome je podignuta govori podatak da je Beogradska tvrđava, odnosno Beograd, tokom dva milenijuma njegovog postojanja, po navodima Britanske enciklopedije gradova, grad za koji se vodilo najviše bitaka na svetu, čak sto petnaest.

Da je breg iznad ušća Save u Dunav strateški izvrsno mesto, prvi su otkrili ljudi neolita, ali su ga tek Kelti pretvorili u naseobinu. Nazvali su je Singidunum. Kada je u drugom veku naše ere tu podignuto prvo utvrđenje – rimski kastrum, stalni vojni logor IV Flavijeve legije, počeo je period viševekovnog razvitka ovog mesta. Singidunum je postao važno odbrambeno uporište granice Rimske imperije. Deo njegovih antičkih bedema moguće je videti u okviru gornjogradskog Severoistočnog bedema, a fragmenti utvrđenja su izloženi u Rimskoj dvorani Biblioteke grada. Singidunum zatim razaraju Goti i Huni, 378, odnosno 441. godine, car Justinijan ga je obnovio i opasao čvrstim bedemom oko 535. godine, da bi ga stotinjak godina kasnije Avari i Sloveni opet rušili.

Slovensko ime grada, Beograd, prvi put je pomenuto 16. aprila 878. godine u pismu pape Jovana VIII kojim obaveštava bugarskog kneza Borisa da se na čelu beogradske episkopije nalazi Sloven, Sergije – dokaz da je tada, na mestu kasnoantičkog Singidunuma, već postojalo značajno srednjovekovno naselje. Od IX do XII veka Beogradom su gospodarili Bugari, Vizantinci i Ugari, a posle brojnih rušenja i obnova, u Trećem krstaškom ratu 1189. godine bio je stecište krstaške vojske Fridriha Prvog Barbarose.

Sredinom XII veka ovde je izgrađen novi srednjovekovni kastel koji postaje jedno od najznačajnijih vizantijskih uporišta na dunavskoj granici sve do kraja tog veka. Iz tog perioda dostupni su ostaci severne kapije i dve kule. Gotovo ceo XIII vek Beograd je pod Ugarima, s kraćim prekidom kada ga kralj Dragutin dobija kao feudalni posed nakon ženidbe sa princezom Katarinom, ali sam grad ostaje u okviru ugarske teritorije. Kad je posle Dragutinove smrti kralj Milutin zaposeo bratovljeve posede, Beograd je prvi put postao deo države Nemanjića. Zatim su ga Ugari opet osvojili, sve dok ga u četvrtoj deceniji XIV veka nije zauzeo kralj Stefan Dušan. On gradi novo, utvrđeno podgrađe na obali Save, povezano sa kastelom na bregu.

Despot Stefan Lazarević je, zbog prihvaćenih vazalskih odnosa 1404. godine dobio Beograd od ugarskog kralja Žigmunda, imenovao ga prestonicom Srbije, i za dve decenije od malog graničnog utvrđenja napravio veliki grad. Obnovio je zatečene gradske fortifikacije i na obali Save sazidao pristanište sa kulom Mlinaricom. Na mestu starog vizantijskog kastela nikao je Gornji grad, zamak opasan dvostrukim zidinama sa kulama i jarkom a namenjen stanovanju vlastele. U zamak se ulazilo preko pokretnog mosta, a unutra su bili dvor despotove sestre Olivere, dve naspramne velike kule, kapela, biblioteka i riznica. U Donjem gradu bedemima je branjen glavni deo naselja sa sabornom crkvom Uspenja Bogorodice. Ovim radovima branjeni prostor grada bio je desetostruko uvećan, a srpska vojna arhitektura ostvarila je jedno od svojih najboljih dela.

Prema dogovoru, nakon Despotove smrti Beograd je pripao Mađarima. Oni su dozidali prve topovske otvore – prilagođavanje novom načinu ratovanja, a u donjogradskom pristaništu kulu Nebojšu. Turski sultan Sulejman Veličanstveni osvojio je Beograd 1521. godine, koristio ga kao vojnu bazu, i nije ga obnavljao. Tako je bilo sve do Austro-turskog rata 1688. godine, u kome je Beograd dobio središnu ulogu. U tom periodu, a sukobi su trajali do kraja XVIII veka, tvrđava je tri puta rekonstruisana: staro utvrđenje sa srednjovekovnim bedemima i kulama pretvoreno je u modernu artiljerijsku tvrđavu, i Beogradska tvrđava je počela da poprima današnji izgled. Porušen je stari kastel, a veliki deo srednjovekovnih bedema prekrile su nove fortifikacije; izgrađen je nov jugoistočni bedem sa Sahat kapijom; u Donjem gradu je podignut nov bastion. Ovaj napredak zaustavili su Turci 1690. godine, da bi bio nastavljen nakon ponovnog austrijskog zauzimanja grada 1717. godine pod Eugenom Savojskim. Gradnja je poverena pukovniku Nikoli Doksatu de Morezu, i za 13 godina Beograd je postao jedno od najjačih i najsavremenijih, odbrambenih uporišta jugoistočne Evrope. Međutim, nakon mirovnog sporazuma 1739. godine, Turska je grad dobila bez borbe, uz obavezu Austrije da poruši sva novoizgrađena utvrđenja. Zato su od Doksatovih građevina do danas ostali samo bedemi Gornjeg i Donjeg grada, deo ravelina ispred Kralj kapije, koja je takođe još uvek tu, Leopoldova kapija i prelepa barokna Kapija Karla VI. Turci su obnovili austrijske građevine, ali u znatno pojednostavljenom obliku.

Najave da će se Srbi pobuniti učinile su da Beograd postane vojno i upravno uporište turske vlasti u borbi protiv srpske samostalnosti. U vreme Prvog srpskog ustanka tvrđava je delimično obnovljena, a u vreme nakon Drugog ustanka, beogradska varoš formirana oko njenih bedema postala je središte srpske države. Poslednji turski odred napustio je Beogradsku tvrđavu 24. aprila 1867. godine. S vremenom, njen odbrambeni sistem je sve više gubio na značaju. U Prvom i Drugom svetskom ratu Tvrđava je pretrpela velika razaranja, porušene su sve stare građevine unutar zidina, a bedemi su znatno oštećeni.

Beogradska tvrđava je proglašena spomenikom kulture od izuzetnog značaja 1979. godine. Sistematska arheološka ispitivanja započeta 1948. godine, sprovode se u kontinuitetu do danas, kao i revitalizacija celog kompleksa. Navodimo samo deo završenog posla: u godinama pred Drugi svetski rat rekonstruisane su Dizdareva i Jakšićeva kula sa delom bedema podgrađa, dograđeno je krunište na Zindan kapiji i obnovljena je kula Nebojša. Tokom druge polovine XX veka, radovi na Tvrđavi su intenzivirani, naročito nakon 1968. godine osnivanjem posebnog gradskog fonda za Beogradsku tvrđavu, odnosno 1976. godine – osnivanjem Naučnoistraživačkog projekta za Beogradsku tvrđavu. U tom periodu skinut je nasip sa Dunavske padine u čijem podnožju su otkriveni i delimično obnovljeni ostaci mitropolitskog dvora iz XV veka, prezentovani su ostaci fortifikacija zamka i Zapadnog podgrađa, obnovljeni su u celini bedemi Gornjeg grada sa severozapadne i jugozapadne strane pa i ravelin ispred Kralj kapije; delom je obnovljen i srednjovekovni Severoistočni bedem pod kojim su otkriveni i prezentovani fragmenti bedema antičkog kastruma. Od pojedinih objekata obnovljena je česma Mehmed-paše Sokolovića, gornjogradsko turbe i nekadašnja zgrada straže na Velikom ravelinu. U adaptiranom prostoru barokne austrijske kapije jugoistočnog bedema Gornjeg grada otvorena je izložba Beogradske tvrđave. U Donjem gradu obnovljeni su celom dužinom ostaci srednjovekovnog Severoistočnog bedema sa Istočnom kapijom. Započeto je i uređenje Velikog barutnog magacina u čijoj je jednoj dvorani postavljen lapidarijum antičkih kamenih spomenika.

Po osnivanju Javnog preduzeća "Beogradska tvrđava" 2002. godine, Tvrđava je pretvorena u muzej na otvorenom i prostor za kulturna dešavanja, i počela je nova etapa njenog istraživanja i obnavljanja. Među mnogobrojnim izvedenim radovima na Tvrđavi u proteklih nekoliko godina pomenimo samo trenutno aktuelne konzervatorsko-restauratorske radove na kuli Nebojši, tipično topovskoj kuli sazidanoj u XV veku, najbolje očuvanoj na Tvrđavi, koja će krajem leta ove godine biti završena i u kojoj će biti otvorena stalna izložbena postavka.