Knjiga o sedmoj umetnosti nikada dosta, posebno kada za temu imaju nedovoljno istražen korpus srpskog filma. Filmski centar Srbije je nedavno objavio zbirku eseja Saše Radojevića o našem filmu pedesetih godina, u kojoj je, na oko 140 strana, dat izuzetno pronicljiv i koristan presek najvažnijih autora koji su stvarali u tom periodu i filmova koji su tada nastali. Radojević ne pretenduje da je njegova knjiga poslednja reč na ovu temu; Srpski film: Pedesete je zapravo tek svojevrsno otvaranje dijaloga o dometima ove nepravedno zapostavljene decenije koja i te kako ima šta zanimljivo da ponudi. U pitanju je, kako stoji u najavi ovog izdanja, prvi sistemski pokušaj kritičke revalorizacije srpskog filmskog nasleđa pedesetih godina. Autorova namera je bila da zahvati što širi filmski korpus, sve to da bi što reljefnije prikazao zapostavljenu dekadu koja je prethodila crnom talasu šezdesetih. Radojević je knjigu koncipriao u osam svedenih, izvanredno zaokruženih poglavlja-eseja, u kojima reafirmiše jednu tradiciju koja je za sprski film podjednako značajna kao i modernistički bum koji će je slediti.

Prvo poglavlje “Mač je čudotvoran” usredsređuje se na ostvarenja Čudotvorni mač (1950) Vojislava Nanovića i Pesmu sa Kumbare (1955) Radoša Novakovića – socijalističke istorijske spektakle koji su, svaki na svoj način, prikazivali prošlost i mitsko, prvi kroz prizmu bajke i fantazijskog, a drugi se manje-više držeći istorije. “Fatalizam i dobroćudnost klasika” govori o Pogačićevim apatacijama poznatih književnih predložaka: Nevjera (1953) je nastala po motivima drame Ekvinocij Ive Vojnovića (u pitanju je, inače, prvo srpsko/jugoslovensko ostvarenje koje se našlo u zvaničnoj konkurenciji Kanskog filmskog festivala, rame uz rame sa filmovima Hičkoka, Bunjuela, Forda, De Sike, Vajde i Kluzoa), dok su Anikina vremena (1956) snimljena po motivima istoimene Andrićeve pripovetke (prvi jugoslovenski – i srpski film – prikazan u američkim bioskopima). Tu je i adaptacija Koštane Bore Stankovića – neizostavna Nanovićeva Ciganka (1953) za koju je scenario napisao Nanović, te nedavno restaurirani prvi kolor film u našem delu Evrope Pop Ćira i pop Spira (1957) u režiji Soje Jovanović, a po istoimenom Sremčevom romanu. Na ovo poglavlje se nadovezuje i sledeće, treće: “Komediografska filmska baština po Nušiću” u kojem je reč o filmskim verzijama dela našeg najčuvenijeg komediografa: Opštinsko dete (1953), Sumnjivo lice (1954) i Gospođa ministarka (1958).

Četvrto poglavlje je naslovljeno “Okupacija i ratne traume”, a u njemu su zastupljeni filmovi sa temom NOB-a: Crveni cvet (1950) (prizor iz ovog filma u kome Branko Pleša stoji iza bodljikave žice nalazi se na koricama knjige) i Bila sam jača (1953), oba u režiji Gustava Gavrina, te Daleko je sunce (1953) Radoša Novakovića, Njih dvojica (1955) Žorža Skrgina, Rafal u nebo (1958) Vanje Bjenjaša, Sam (1958) Vladimira Pogačića. U poglavlju “Ilegalci u Beogradu”, Radojević piše o filmovima: Dečak Mita (1951), Veliki i mali (1956), Vetar je stao pred zoru (1959), što znači da su Novaković i Pogačić ponovo u fokusu. “Profilisanje žanrovskih obrazaca” donosi još jednu zaboravljenu Pogačićevu režiju – špijunski film Poslednji dan (1951), te dva filma Žike Mitrovića: partizanski vestern Ešalon doktora M (1955) i prvi kriminalistički film u srpskoj kinematografiji – Poslednji kolosek (1956), koji se zbog godine nastanka može uvrstiti i u klasični period film noara. U “žanrovsko poglavlje” je uvršten i film Te noći (1958) u režiji Jovana Živanovića, zamimljiva drama sa elementima trilera.

Pretposlednje poglavlje “Izgradnja zemlje i ljudi” bavi se prvom aferom u srpskoj kinematografiji, žestokim napadima na film Jezero (1950), koji su reditelja Radivoja Lolu Đukića naveli da se okrene radu na televiziji i komedijama, a našlo se mesta i za Radojevićeve osvrte na ostvarenja Zenica (1957) koreditelja Miloša Stefanovića i Jovana Živanovića i Pogon B (1958) Vojislava Nanovića. Knjigu zatvara poglavlje “Komedije i tragedije mladih” i donosi priču o našem prvom pokušaju snimanja komercijalog filma krcatog eskapizom, muzičkoj romantičnoj komediji Svi na more (1952) u režiji Save Popovića. Na to se nadovezuje priča o omnibusu Subotom uveče (1957), jednom od najpopularnijih i najvoljenijih filmova 50-ih, u kome je Vladimir Pogačić pružio znatno kompleksnije poniranje u svet mladih, tako uverljivo zabeleživši urbano vrenje Beograda. Ovo poglavlje (i knjigu) zatvara priča o još jednom Pogačićevom filmu, melodrami Pukotina raja (1959), delu koje, po rečima Radojevića, “secira krizu socijalističkog društva i nagoveštava burnu deceniju koja je usledila”.

Srpski film: Pedesete u žižu ponovo vraća ključne autore ovog perioda, kao što su Vojislav Nanović, Jovan Živanović, Soja Jovanović, Radoš Novaković, Žika Mitrović i Vladimir Pogačić, pripremajući kontekst za šezdesete i sve ono što će tada uslediti na društvenom i filmskom planu. Bez želje da pruži potpunu analizu ove decenije, Radojević izdvaja ono što je po njegovom mišljenju najvažnije i najreprezentativnije, po svom nahođenju tematizujući i raspoređujući filmove koji su svi premijerno prikazani od 1. januara 1950. do 31. decembra 1959. godine. Eseje je obogatio brojnim zanimljvostima i svojim oštrim opservacijama, mada bez neke preterane želje za izricanjem kritičarskog suda. Iako se radi o “stručnoj knjizi”, pred nama je komunikativno štivo koje nije namenjeno samo profesionalcima i najzagriženijim proučavaocima filma, već svima onima koji uživaju u sedmoj umetnosti. Pedesete godine prošlog veka spadaju među najslabije istražen period srpskog filma, što je nepravda koju ova knjiga nastoji da ispravi.