Na jednoj skorašnjoj prestoničkoj tribini o kulturi, J. B, profesor Fakulteta dramskih umetnosti, izrekao je interesantnu činjenicu da većina prijavljenih na prijemnom za katedru režije nije u životu odgledala skoro niti jedan film iz prethodog veka i pre novog milenijuma. Sa druge strane, film kao istorija umetnosti, računajući vreme od inicijalnih klasika poput Prohujalo s vihorom ili Kazablanke, još uvek staje u jedan prosečan ljudski životni vek. Pa kako je skoro do juče naš savremenik bio i neposredni pionir jugoslovenske kinematografije, devedesetdevetogodišnji reditelj Puriša Đorđević, nekmoli Branka Veselinović rođena u Austrougarskoj, da li uopšte ima smisla obeležavati stogodišnjice rođenja i dela drugih, odavno počivših?

Logično je i da dvadesete godine 20. veka, neposredno po završetku Prvog svetskog rata korespondiraju i s onovremenim bejbi bumom, pa su se te 1922. rodili Vasko Popa i Duško Radović, Miodrag B. Protić i Mihiz, Dejan Medaković i Radovan Samardžić, Bogdan Bogdanović i Branko Pešić. Čak i Franjo Tuđman i Nela Eržišnik. Napokon neki i od najznačajnijih glumaca srpskog pozorišta i filma: Vasilije Pantelić, Dragutin Dobričanin, Ljubiša Bačić, Predrag Tasovac i Abdurahman Šalja. Takođe tri važna autora domaćeg igranog filma: Arsen Diklić, o kome je Jugoslovenska kinoteka bila postavila izložbu, ali i hrvatski reditelji Krešo Golik i Fadil Hadžić, o kojima sledi ova dajdžestirana filmografija kao odloženo prigodno podsećanje. Propušteni tribute u prošlogodišnem kalendaru, štivo koje je uvek lakše pisati negoli in memoriam, ko nas je recentno napustio, kao jednako zaboravljeni Milan Jelić.

Hipotetičko pitanje – “tko” je najbolji hrvatski reditelj svih vremena, Bauer ili Vrdoljak, unatoč ukusima o kojima se ne raspravlja, moglo bi da ima jedan neočekivani odgovor: Krešo Golik. Ne toliko u razlogu da je reditelj i scenarista – autor decenijama nepodeljeno od kritike i publike proglašenog najboljeg tamošnjeg filma Tko pjeva zlo ne misli, jednako kako je ovde Šijanov Ko to tamo peva, koliko u triviji da je kao koscenarista ili pomoćnik reditelja zapravo participirao u svim najvažnijim jugoslovenskim/ hrvatskim filmovima.

Golik se rodio u Fužinama u Gorskom Kotaru, gimnaziju i potom grafičku školu završio je u Senju i Zagrebu, ali nije učestvovao u NOV i POJ. Štaviše, u jednom delu karijere bio je difamiran sopstvenim, školskim literarnim radovima o NDH. Kao i Bauer, počeo je kao (sportski) novinar, potom reditelj žurnalističkih kratkih dokumentarnih filmova za Filmske novosti. Takvim spletom okolnosti Jadran film poveriće mu već 1950. da snima Plavi 9 – treći odnosno tek četvrti film u hrvatsko-jugoslovenskoj produkciji, prvi koji neće biti partizanska epopeja i neposredna ekranizacija netom završenog NOB-a. Sportski siže je fudbalska priča o dva antipod junaka, hibrid između uvezenog sovjetskog žanra tzv. fabričke apologije i smele komedije sa subverzivnom simpatijom za neideološku rigidnost, kakva će se potom i tokom pedesetih razviti u opšti prijemčivi populistički – socijalni podžanr o individualizmu i potrošačkom društvu.

Već sledeće ostvarenje Devojka i hrast iz 1955. takođe nulto u omiljenoj scenografiji YU filma – Dalmatinskom zaleđu i podneblju dinarskog mentaliteta, potpuno je drugačije delo i uz Belanov Koncert i U oluji Vatroslava Mimice čini prve modernističke filmove u CRO-SFRJ kinematografiji. Golikov biograf i kolega Petar Krelja i filmski kritičar Hrvoje Turković karakterisaće njegovu filmografiju dualizmom klasičnog i modernog, sinergijom artizma i populizma, i to će se čitati u nastavku njegove karijere. Njeni pikovi su filmovi Imam dve mame i dve tate iz 1968. i spomenuti Tko pjeva, zlo ne misli 1970. Prvi je svojevrsna preteča ljubavnih komedija – porodičnog zapleta, žanr koji će u Jugoslaviji kulminaciju doživeti sa dve franšize iz 80’ Rad–razvod–tata na određeno vreme spomenutog Milana Jelića i Lude godine Zorana Čalića. Drugi je antologijska antropološka oda agramerštini per se, arhaični narativ o duhu romantične intrige u kojoj će Krešo Golik ponoviti podelu iz prethodnog filma – svoje omiljene glumce Relju Bašića i Miju Oremović. Ispravno će odabrati kudikamo komičnijeg Franju Majetića (umesto očekivanog Šovagovića) kao gospodina Šafraneka, supruga Ane Šafranek (Mirjane Bohinac) oko čijeg braka se odvija priča koja će zavrediti čak i svoj festival u našim danima, na Maksimiru, a u slavu Zagreba tridesetih.

Tokom sedamdesetih slediće najprominentniji deo njegove filmografije kada će se Golik baviti dvema glavnim temama – selom i ljudima sa socijalne periferije: Živjeti od ljubavi (73) sa Radetom Šerbedžijom i Vlastom Knezović, Razmeđa iz iste godine, još jedno ostvarenje koje Pavla Vuisića čini jednakim velikanom hrvatskog glumišta. To je i period saradnje sa scenaristom Mirkom Sabolovićem iz koje će proisteći naredni Pucanj (77) sa Markom Nikolićem i Božidarom Oreškovićem, prvi takav koji u drugi plan običnog lovačkog incidenta stavlja zapravo srpskohrvatske međusobne komšijske odnose. U konačnici, film Ljubica (78) sa Božidarkom Frajt, socijalna drama dekadencije srednje klase jugoslovenskog društva rastrzanog u migracionim tokovima privremenog rada u inostranstvu, provincije i gradske periferije.

Sredinom te dekade realizovaće i jednu od najznačajnijih igranih serija bivše države Gruntovčani, birtijaško – kafansku povijest Podravine i Međimurja po scenariju Mladena Kerstnera, koja zavređuje posebni osvrt jer joj sledi pedesetogodišnjica. Oni neće biti i jedina Golikova serija u sveukupno nevelikoj takvoj produkciji Televizije Zagreb, jer će sredinom osamdesetih (1984/85) s koscenaristom Željkom Senečićem uraditi takođe nezaboravnu priču o Inspektoru Vinku sa Ivicom Vidovićem.

Poslednji Golikov film je Vila Orhideja iz 1988, ali više svedočanstvo koliko je Gala Videnović, kao glavna ženska uloga, krajem osamdesetih bila velika zvezda. U konačnici Golikove IMDB antologije stoje i filmovi: Martin u oblacima, Prekobrojna, Nikoletina Bursać, Četvrti saputnik, Licem u lice, Doći i ostati – Branka Bauera čiji je što koscenarista ili pomoćnik reditelja bio. Štaviše, isto to i u Rondu Zvonimira Berkovića, filmovima Ljubav i poneka psovka i Kad čuješ zvona – Antuna Vrdoljaka, Orlovi rano lete Soje Jovanović, Lito vilovito Obrada Gluščevića i Deveti krug Franca Štiglica. Neverovatno je da je Golik za svoje filmove za života u poneo samo dve brončane Arene, a možda nikad dovoljni afinitet kritike ili države kakav su imali Bauer i Vrdoljak. Jedan drugi reditelj u navedenom smislu doživeće veća priznanja ali jednaku hibernaciju kuture sećanja: Fadil Hadžić.

Verovatno ne postoji renesansnija figura, istovremeno kao ugledni komunista i režimski umetnik par ekselans, no što je to bio Hadžić. Fadil je pre svega po osnovnoj vokaciji dramski pisac, komediograf koji je napisao čak 57 drama, istovremeno poznati i priznati novinar i urednik u različitim “Vjesnikovim” izdanjima i satiričnom listu “Kerempuh”. Što po samom listu, što po Petrici, tako će se kasnije, u mandatu Duška Ljuštine sredinom 90’ preimenovati kazalište “Jazavac” u Ilici, koje je zapravo Hadžić utemeljio 1964, kao i što je pre toga 1950. osnovao kazalište “Komedija”, u čemu bi se mogao porediti sa Gavelom ili Sojom Jovanović.

Rođen je u Bileći, gimnaziju je završio u Sarajevu, a Akademiju za likovnu umetnost u Zagrebu. Kao slikar i karikaturista, jedan je od pokretača Zagrebačke škole animiranog filma i sve je vodilo ka tome da postane reditelj sa najopsežnijom filmografijom iako sam film nije priznavao kao izvornu umetnost, već tretirao depandansom književnosti. Sa čak 15 naslova u razdoblju Jugoslavije i tri filma u samostalnoj Hrvatskoj, bio je, kako ga vidi filmski kritičar Jurica Pavičić, žanrovski i kvalitativno heteregon, neomiljeni apartni otpadnik od trendova i talasa, ali koji je u svojoj eklektičnosti sledio i reemitovao kultna ostvarenja drugih autora.

Njegov prvi film Abeceda straha iz 1961. o ratnom Zagrebu, trendovski je odgovor na Ne okreći se, sine Branka Bauera kao podžanr partizanskog filma, tzv. komorni saspens u scenografskom ambijentu grada a ne šume. Već naredne godine slediće Da li je umro dobar čovjek, hibrid neorealističke dramaturgije i tehnološkog postupka režije preuzetog od spomenute škole animacije.

Tokom šezdesetih Hadžić će snimati bukvalno jedan igrani film godišnje, gde bi mu jedini sličan takmac bio Žika Mitrović. Sledeći odgovor (na Bulajićevu Kozaru iz 1962) bio je Desant na Drvar iz 1963. Sa današnje kritičke distance, Hadžićeva ekranizacija jedne od sedam neprijateljskih ofanziva uzima se kao uspostavljanje kanona kakve će kasnije slediti Neretva ili Sutjeska, iako je ovaj film zapravo bio srednjebudžetski više triler, manje akcioni žanr. Nakon početnog podozrenja, takvu moguće buduću matricu aminovaće lično Josip Broz Tito kao “urednik”.

U periodu od 1964. do 1967. važna su tri filma feljtonističke naracije kakvu uspostavlja Bauerovo Licem u lice. Filmovi: Službeni položaj sa Vojom Mirićem i Oliverom Marković, koji su kao i sam film poneli Arene u Puli i Milenom Dravić u značajnoj epizodi, verovatno je najboji Hadžić. Druga strana medalje (65) je Hadžićev noir koji od Rijeke, a pre Matanićevih Novina, pravi svojevrsni lučki urbani ambijent (Marsej) za policijski filmski predložak. Napokon, još jedan sličan na žanrovskoj granici sa crnim talasom Protest (67) sa Bekimom Fehmijuom kao samoubicom. Hadžić je socijalni posmatrač, zaokupljen pojedinačnim ljudskim sunovratima i avetima prošlosti koji rukovode vertigo sled događaja.

Od takvog mizanscena odudaraju dva njegova ponajmanje upečatljiva dela: Konjuh planina (66) vredna pomena po Meši Selimoviću kao scenaristi saučesniku, odnosno Sarajevski atentat (68) zanimjiv samo u komparativnom sagledavanju tretmana istog događaja sa četri druga reditelja (Arsa Jovanović, Veljko Bulajić, Nikola Stojanović, Srđan Koljević).

Pretposlednja i poslednja Hadžićeva etapa su kao i u opusu Kreše Golika, scenarija o dekandenciji društva. Tri sata za ljubav sa Stanislavom Pešić i Draganom Nikolićem u istoj godini (68) kada je Gaga snimio Kad budem mrtav i beo, potom još jedan film sa Mladenom Crnobrnjom (Plik – Kuda idu divlje svinje) – Divlji anđeli (69) i Lov na jelene (72),
svojevrsni ideološki feedback na Hrvatsko proljeće.

Nama do danas ipak su najpoznatija njegova tri poslednja pažnje vredna dela: Idu dani (70), za koji su song pisali Brana Crnčević i Voki Kostić, Novinar iz 1979. sa Radetom Šerbedžijom i Ambasador sa Mrgudom Radovanovićem iz 1984, u kojima neizostavne epizodne uloge igra Fabijan Šovagović – Hadžićev najčešći izbor. Taj poslednji film, reminiscencija na Krležine Glembajeve, zatvara istorijski luk sa Abecedom straha na način da oni koji su rat počeli socijalnom revolucijom, put završavaju kao socijalistička aristokratija. Moglo bi se o Fadilu nastaviti sa onim što je bilo posle u novoj hrvatskoj državi, od Kvrgićevog Doktora ludosti iz 1993. do Zapamtite Vukovar iz 2008, ali dovoljno je jer nije malo, sve što je prethodno pobrojano.

Iako Golik i Hadžić nisu bili koncert majstori jugoslovenske kinematografije, produkcionim crossover-om kroz četiri različite decenije postavili su autorski i bioskopski standard društvenog i političkog konteksta kakav godinama nedostaje novom srpskom i hrvatskom filmu. Utisak koji nije imanentno samo budžetska dispozicija. Što nije do raspoloživosti repertoara Kinoteke, na sreću naše znatiželje u hroničnoj je gladi za televizijskim sadržajem. Tome je opet zapreka nedovršena digitalizacija i sukcesija jugoslovenskog filma, koja ove hrvatske reditelje drži dalje ne samo od prosečne, naše kablovske filmske ponude, nego tako isto i akademskog nastavnog plana, posledičnih autorskih ambicija i festivalskih profilacija savremenog regionalnog filma.