Dvadeset šesti Jugoslovenski pozorišni festival "Bez prevoda" ove godine se odvijao u Narodnom pozorištu Užice od 1. do 7. novembra.

Prve večeri Festivala gledali smo predstavu Sedam strahova Bosanskog narodnog pozorišta Zenica. Predstava je nastala na osnovu istoimenog romana Selvedina Avdića u dramatizaciji Emine Omerović i Selme Spahić i u režiji Selme Spahić. Ova rediteljka je u regionu poznata po predstavama u kojima se bavi potisnutim temama važnim za zajednicu i njeno pozorište. Tema Sedam strahova su zločini počinjeni nad nemuslimanskim stanovništvom u prostorijama muzičke škole u Zenici. Da su se samo fokusirali na sudbinu prostora stvorenog za umetnost, a korišćenog za zločine, imali bismo snažnu i potresnu predstavu. Međutim, autore je mnogo više zanimala individualna potraga Besima (Ermin Bravo) za nestalim sugrađaninom srpske nacionalnosti. Potragu otežava veo mirnodopskog ćutanja i teška depresija glavnog junaka. Stoga na sceni pratimo paralelno dve borbe – borbu sa velom ćutanja i poricanja zločina i borbu sa unutarnjim demonima glavnog junaka. To mešanje dva plana zbunjuje publiku i otežava igru glumcima koji su morali da predstavljaju stanja (npr., Besim se svako malo grči na krevetu od duševnog bola), a manje radnju i sukobe. Možda je ova predstava razbijene dramske radnje delovala efektnije na matičnoj sceni gde su glumci i publika mnogo bliži. Na sceni NP Užice predstava je igrana frontalno u sceni kutiji, gotovo u polu-mraku, a glumci se povremeno nisu dobro čuli što je dodatno remetilo pažnju. O ovoj predstavi recimo još i to da je rediteljka usred predstave ubacila dugačku nemu scenu u kojoj nam je ispričana priča o porodici Pegaz. Dva brata, zločinci i dželati Aldin i Albin Pegaz kao deca su bili svedoci porodičnog nasilja. Teško da bi ta činjenica mogla biti objašnjenje, a kamoli opravdanje za učinjeno i sa te strane je bila nepotrebna i opterećujuća. No, na kraju ove scene desio se najuzbudljiviji momenat u predstavi. Brutalno premlaćena majka Badema (Snežana Vidović) u samoodbrani ubije oca napasnika. U svom ludilu, oblivena krvlju ona pleše čudesni ples (koreograf Thomas Steyaert) koji je istovremeno i ples oslobađanja i ples smrti.

Sledećeg dana gledali smo predstavu Pučina Jugoslovenskog dramskog pozorišta po istoimenoj drami Branislava Nušića u režiji Egona Savina. O ovoj predstavi već smo pisali u Vremenu (br. 1581). Ukratko ćemo podsetiti da je reč o delikatnoj i inteligentnoj rekontekstualizaciji Nušićeve drame s početka 20. veka. Ne izneveravajući osnovnu liniju radnje, Egon Savin čini da se ljubavna drama bračnog para Nedeljković pretvori u epizodu iz političkog života korumpirane partije na vlasti. Značajno unapređenje u užičkom izvođenju predstave doneo je glumac Nenad Jezdić (igra Vladimira Nedeljkovića). Uspeo je da nađe balans između prirodne glumačke potrebe da "brani" svoj lik i činjenice da lik čini "neodbranjive" postupke (osuđuje suprugu zbog nemoralne veze sa ministrom, a istovremeno zadržava poziciju koju je na taj način stekao). Nenad Jezdić je izbacio nepotrebna uzdisanja zbog duševnog bola i blago ubrzao igru čime je akcenat sa svoje patnje premestio na apsurdnost situacije u kojoj se našao lik. Egon Savin je za ovu predstavu dobio Ardaliona za režiju, Nenad Jezdić za najbolju mušku ulogu, a Lana Cvijanović za kostim.

Trećeg dana smo gledali Tri zime studentskog pozorišta "Promena" iz Novog Sada u režiji Jasne Đuričić. Drama Tene Štivičić prati sudbinu tri generacije žena u jednoj zagrebačkoj kući u ključnim trenucima novije hrvatske istorije – 1945. godine dolazak komunista na vlast, 1990. raspad druge Jugoslavije i 2011. ulazak Hrvatske u Evropsku uniju. Studenti glume Jasne Đuričić na Akademiji umetnosti u Novom Sadu su rad na svojoj diplomskoj predstavi iskoristili za opsežno istraživanje istorije jugoslovenskog nasleđa i upoznavanje sa jezikom i kulturom nekada bratskog hrvatskog naroda. Tokom rada na predstavi svi glumci su prolazili kroz sve uloge i tek pred kraj procesa je fiksirana podela. Cilj profesorke glume i rediteljke Jasne Đuričić bio je da napravi predstavu koja je sačinjena od izrazitih glumačkih individualnosti, ali koje zajedno čine snažan ansambl koji diše kao jedan. Način na koji su vođene probe i istraživanje jezika i istorije koji su tekli tokom procesa proba su dala snažan zamah ovoj izuzetnoj predstavi. Glumci su igrali jasno definisane likove i njihove međusobne odnose. Posebno treba istaći da se svaki član glumačkog ansambla potrudio da prikaže transformaciju njegovog lika kako su godine prolazile, te da je svako od njih sa lakoćom igrao likove koji su puno mlađi ili mnogo stariji od njihovih godina. Zahvaljujući ovakvoj glumačkoj igri sudbine junaka drame Tri zime postale su nešto što se svih nas duboko tiče. Energija i entuzijazam ovog mladog ansambla doneli su mu Ardaliona za najbolju predstavu na Festivalu. Čitav glumački ansambl je dobio Ardaliona za najboljeg mladog glumca i Nagradu Politike "Avdo Mujčinović" – zasluženo sasvim.

Crnogorsko narodno pozorište je izvelo predstavu Đokonda u režiji mlade i perspektivne rediteljke Dušanke Belade. Američki pisac Viktor Lodato inspiraciju za komad pronašao je u istinitoj priči – neposredno pred prvi svetski rat skromni moler Vićenco Peruđa ukrao je iz Luvra čuvenu sliku Mona Liza sa namerom da je vrati u rodnu Italiju. Ovaj događaj je privukao veliku pažnju javnosti i doprineo popularnosti slike. Glumac Zoran Vujović koji igra Vićenca imao je nezahvalan glumački zadatak da igra strasnu vezanost za čuvenu sliku. S obzirom da predmet ne može da odgovori na glumačku igru Vujović je imao potrebu da igra prenaglašeno, ali ne želeći da zvuči patetično u trenucima najvećeg uzbuđenja govorio je tiho pa smo ga jedva čuli. Glumci Slavko Kalezić i Branka Otašević su igrali sve likove koji su u vezi sa glavnim junakom, i u želji da naprave što veću razliku između likova igrali su karikaturalno. Možda bi utisak o ovoj predstavi, koja je imala plemenitu ambiciju da govori o tome kako se voli umetnost, bio bolji da su igrali u kamernom prostoru koji bi bio primereniji ovoj u suštini intimnoj drami.

Atelje 212 je nastupio sa novom dramom Tene Štivičić 64 u režiji Alise Stojanović. O ovoj predstavi već je pisala u "Vremenu" koleginica Nataša Gvozdenović (br. 1582). Što se užičkog izvođenja ove predstave tiče treba istaći da je publika bila potpuno oduševljena i dala predstavi najvišu ocenu. Pogodila ih je aktuelna priča – borba savremene žene koja dajući sebi 64 injekcije u stomak priprema svoje telo da donese bebu na svet. Drama je pisana u formi intimne ispovesti glavne junakinje metaforičnog imena Eva (Hana Selimović) koja je ispresecana ispovestima ostalih aktera. Osećanju da je u pitanju borba koja se odvija unutar intimnog, iskošenog sveta doprinela je i scenografija Darka Nedeljkovića – jednostavna, crna kosina koja je glavna spoljna uslovnost glumačke igre. Hana Selimović je bila ubedljiva u ulozi samosvesne, hrabre žene koja bez dlake na jeziku govori o sopstvenim i tuđim slabostima i ograničenjima. Lepe glumačke minjone napravili su Branislav Zeremski kao uvek namrgođeni tata Oliver i Jelena Đokić koja igra Evinu drugaricu Belu. Jelena Đokić tokom čitave predstave igra Belu kao ženu sa čijom rukom je srastao kelnerski poslužavnik sa pivom i koja se pravi da joj je dobro u životnoj ulozi koju je sama odabrala, da bi u jednom trenutku promenila izraz lica i položaj tela i izgovorila potresan monolog koji bi mogla potpisati svaka emancipovana, usamljena žena danas. Hana Selimović je dobila Ardaliona za najbolju žensku ulogu, Darko Nedeljković za scenografiju, Branislav Zeremski za epizodnu ulogu. Specijalnu nagradu dobio je Marko Đokić za dizajn svetla u ovoj predstavi.

Pretposlednji dan festivala bio je posvećen tragično preminulom reditelju Igoru Vuku Torbici. Prvo je održan veoma emotivan skup posvećen njegovom stvaralaštvu i životu, a zatim je odigrana njegova poslednja predstava – autorski projekat Strah, jedna topla ljudska priča u izvođenju glumaca Narodnog pozorišta Pirot. U radu su reditelj i glumci počeli od dela Franca Ksavera Kreca, a zatim su tokom procesa rada stvorili autonomnu pozorišnu celinu. Kroz svoju predstavu reditelji i glumci su istraživali kako se ispraznost pojedinca u svakodnevnom životu maskira stereotipima. Gomilanje stereotipa tamo gde bi morala postojati autentična reakcija dovodi do osećanja nelagode i straha. Strah parališe pojedinca i prenosi se kao zaraza kroz društvo. Paralisani pojedinci postaju (ne)voljne žrtve manipulatora koji se koriste ljudskim strahom i tako nasilje na velika vrata ulazi u svakodnevni život. U ovoj predstavi svi likovi nose imena glumaca koji ih igraju u predstavi čime je dodatno potcrtan lični momenat kod svakog od njih.

Festival je zatvoren predstavom Zelena čoja Montenegra koja je rađena u trostrukoj koprodukciji: Beogradskog dramskog pozorišta, Gradskog pozorišta iz Podgorice i Grada teatra Budva. Inspiracija za ovu predstavu je istoimeni roman koji je napisao Momo Kapor u saradnji sa Zukom Džumhurom. Adaptaciju teksta, scenografiju i režiju potpisao je Nikita Milivojević. Tokom svog nastanka ovaj projekat se suočavao sa mnogo problema – dva glumca su preminula, neki su napustili podelu tokom rada, drugi su u poslednjem trenutku uskočili. Predstava je imala letnju premijeru u uzbudljivom ambijentu starog grada Budve gde mu nikakva scenografija nije bila potrebna, a kada je prenet u scenu kutiju odjednom je prostor postao prazan, proizvoljan i loše osvetljen. Puno problema ima i u dramaturgiji predstave – počne kao drama o velikoj, istorijskoj pobedi crnogorske vojske nad Otomanskom imperijom, a pretvori se u priču o beskrajnom kockanju i pijančenju u hotelu na Cetinju. Ovo je trebalo da bude predstava o prijateljstvu Knjaza Nikole (Miloš Pejović) i Osman Paše (Andrija Kuzmanović) ali previše toga se htelo, a premalo je prostora ostavljeno za ono što je trebalo da bude glavno.

Neke predstave su na ovogodišnjem festival bile bolje, neke lošije, ali najjači utisak sa festivala je sama publika. Gledajući iz godine u godinu različite predstave iz zemlje i regiona užička publika je izrasla u vrlo posvećene pozorišne gledaoce koji strpljivo i blagonaklono gledaju gostujuće predstave i daju jasan sud koji iskazuju kroz ocenu publike i razgovore nakon predstava. Te publike ne bi bilo da je koselektori Bojan Munjin i Zoran Stamatović godinama ne neguju praveći selekcije koje istovremeno poštuju koncept festivala i imaju u vidu potrebu publike. Ovakva publika zaslužuje da dogodine dobije festival sa više predstava koje će dalje pomerati njen pozorišni horizont.