Po čemu ćemo pamtiti tekuću 2021. godinu, budući da i sam početak tih dvadesetih našeg vremena – prethodna 2020. – nije mogao biti gori? Osećaj nalik onom u Drugom svetskom ratu, kada je smrt bližnjih mnoge pogodila lično i neposredno. Drugima, iole svesnima dnevnog bolničkog biltena, činila se verovatno poput strahota i stradanja u okruženju Švedske ili Švajcarske 1941. na primer – kao smrt sveta u kom smo živeli i koji smo poznavali. U razmaku ne većem od dva meseca, srpska kultura i jugoslovenski prostor zajedničkog emotivnog nasleđa ostali su bez tri kapitalna autora pop, narodne i filmske muzike: Đorđa Balaševića, Predraga Živkovića Tozovca i Zorana Simjanovića. I mada još nismo uspeli da saberemo pojedinačne utiske o prvopomenutom, ne možemo a da ne ispišemo zajednički epitaf potonjoj dvojici kao delu hola slave u kome uzrok smrti nećemo pominjati i u kojem se nalaze Rajko Dujmić, Kićo Slabinac, Džej, Miša Aleksić, Neša Japanac, Vojkan Borisavljević, Sanja Ilić, Branko Marušić, Dragoljub Đuričić, Zafir Hadžimanov, te Balašević, Tozovac i Simke.

AS IZ KRALJEVA U POKERU KRALJEVA

Kao što je Đorđe upoređivan s Dilanom, mada je bio nešto između Springstina i Pola Makartnija, Tozovac je kao srpska kantri inačica povezivan sa Džonijem Kešom. A zapravo je više bio domaća stilska sinteza Sinatre i Aznavura. Predrag Živković je u našoj naknadnoj pameti i svesti bio as u pokeru kraljeva narodne muzike, zajedno sa Tomom Zdravkovićem, Šabanom Šaulićem, Cunetom i Zvonkom Bogdanom, kome je bio najsličniji. Rođen je 1936. godine u Kraljevu – tom, pored Šapca, drugom uzornom srpskom Nešvilu – a život mu je predodredila sudbina ratnog siročeta. Njegovog oca Svetozara – Tozu, vlasnika kafane i harmonikaša, streljali su Nemci 1941. godine. Samouk i odličan sluhista, naučio je da svira harmoniku, trubu i bubnjeve, i sa prvim singlovima, kao što je Ispod lipe kraj potoka, pravo iz kafana na Ibarskoj magistrali stići će u Radio Beograd. Kao kantautor debitovao je na Pesmi leta 1971. sa pesmom Mirjana. Ona je prva u njegovoj kafanskoj antologiji, koju sačinjavaju redom: Ovamo Cigani, Oči jedne žene, Rujno vino – ti si me čekala, Violino, ne sviraj, Jesen u mom sokaku, Prazna čaša na mom stolu, Tražiću ljubav novu, Uzmi sve što ti život pruža…

Međutim, ono po čemu se Tozovac zaista izdvojio od ostalih bio je njegov kozerski talenat tekstopisca, kakav će se očitovati u žovijalnoj dvosmislenosti i šeretskoj zavodljivosti edicije: Ide Mile lajkovačkom prugom, Jeremija, Ja sam lola bekrija, Siroma’ sam al volim da živim, Čiča peče rakiju, Putevi se naši razilaze… Poetičnost Mileta i filmičnost Jeremije ne zaostaju za književnošću jednog Radovana Belog Markovića i epohalnim ostvarenjem Žike Mitrovića i Arsena Diklića – Marš na Drinu. Već sam naslov njegove Lulo moja, srebrom okovana zavređuje NIN-ovu nagradu, svojim senzibilitetom poput kakve rane proze Dragoslava Mihailovića.

Tozovac je, kao kafanska one man show institucija, bio pozvan da lično zabavlja Ričarda Bartona i Elizabet Tejlor tokom snimanja Sutjeske. On i Predrag Cune Gojković bili su kao Čkalja i Mija jednog pluskvamperfekta televizijskog standarda popularne kulture i zabavnog programa. I tek u njegovom životnom finalu, tokom niza velikih retrospektivnih koncerata, koji su podrazumevali učešće velikog narodnog orkestra, sagledali smo njegovu kompozitorsku veličinu. Osnovna harmonijska linija gudača, ritam sekcija (bubanj – bas), prljavi – narodnjački saksofon i instrumentalni lid harmonike spadaju u antologiju narodne muzike tzv. dvojke sa primesama lokalizama: Vlajna, Leno, Leno, Magdaleno, Donesi vina, krčmarice, Mađarica mlada, Danče, Krčma stara…

DELO KAO ZAVEŠTANJE

Na drugoj, ali u zbiru zapravo na istoj strani nacionalne baštine i muzičkog stvaralaštva, ponikao je Zoran Simjanović Simke. Rođen u Beogradu 1946. godine, deo je prve posleratne generacije bejbibumera, svih onih njegovih vršnjaka koji će osamdesetih godina utemeljiti zlatnu epohu jugoslovenske kinematografije i stvarati nacionalnu umetnost do dana današnjeg (G. Marković, S. Šijan, B. Baletić, R. Šerbedžija, B. Cvejić, M. Gutović, P. Božović, B. Stjepanović, A. Vučković…). Odnosno, plus-minus Srđan Karanović (1945) i Goran Paskaljević (1947), uz pomenutog Gorana Markovića, svi kao ovdašnji deo Praške škole, čiji je Simjanović neizostavni element i ključ uspeha. Po njegovim rečima u intervjuu datom "Vremenu" 2006. godine, u posleratnoj dokolici Dorćola, jedina inicijacija bio je Radio Luksemburg. Nažalost, sve prethodne decenije naše društvo je u odsustvu institucionalnog muzičkog pandana Jugoslovenskoj kinoteci, pa se nakon samo 70 godina ne sećamo početaka srpskog rokenrola i jugoslovenske zabavne muzike: Silueta, pa Elipsi, gde je bio klavijaturista, i prve beogradske gitarijade, čiji je Simjanović bio organizator.

Naša je privilegija, a njegov životni pasijans, poverenje koje mu je ukazano na samim počecima njegovog autorskog stvaralaštva kao primenjenog (filmskog) umetničkog izraza. Muzika za verovatno najbolju domaću igranu TV seriju svih vremena Grlom u jagode (Srđana Karanovića i Rajka Grlića, iz 1975) danas je svojevrsni auditivni spomenik prestonici poput Meštrovićevog Pobednika na Kalemegdanu. Zvučni žig poput Kunovog grba grada u meri instrumentalne podloge reminiscenciji na vreme 60-ih godina 20. veka o kojoj serija govori, oličenoj u panorami Savskog mosta, Novog Beograda i srednje klase socijalizma u nastajanju.

Već 1977. Simjanović komponuje muziku za filmove Markovića Specijalno vaspitanje i Karanovića Miris poljskog cveća. Prvi, zasnovan na trendu koji filmsku muziku 70-ih, kada su globalno snimljena najbolja ostvarenja, izmešta iz simfonijske orkestracije uvodeći novi etalon – sintetizovanu melodičnost električnih klavijatura. Drugi, za koji je dobio Zlatnu arenu u Puli, odsviranu na njegovom Wurliceru (jednom od četri kultna analogna sintizajzer brenda pored Hamonda, Farfise i Rhodes-a), na kakvom su nastupali Rej Čarls i Džo Zavinul. Tema Mirisa poljskog cveća vremenski i inovativno je podudarna sa revolucionarnim Oxygene–om Žan-Mišela Žara. I onda slede 1978. i 1979, muzika za Simjanovićeve filmove koje najviše volimo: Boško Buha Branka Bauera, saradnja sa Oliverom Dragojevićem na stihove Duška Radovića, potom Nacionalna klasa Gorana Markovića, ponovo sa Dragojevićem u odjavnoj Zašto, odnosno mnogo popularnijoj uvodnoj i nosećoj Flojd u interpretaciji Dade Topića. Trivija je da za obe stvari, kao i kasniji Balkan ekspres Branka Baletića iz 1983, za koju će dobiti drugu Zlatnu arenu u Puli, numere Poslednji tango, Mund harmonika, Maramica markizet, tekstove pisala Marina Tucaković. A gde su još i Na morskome plavom žalu iz Sjećaš li se Doli Bel, Cveta trešnja iz Sabirnog centra, Sajbija Šabana Bajramovića iz Anđela čuvara, Tango Argentino u interpretaciji Mije Aleksića iz istoimenog filma, Sjaj u očima Bisere Veletanlić takođe.

Zoran Simjanović je stvarao filmsku muziku poput scenarističke sobe ili koreditelja, unapred sagledavajući audio-vizuelnost priče kao sinergiju, uz scenario i režiju trećeg najvažnijeg činioca filma, važniju od fotografije ili scenografije. I to se čita u akcentovanju i implementaciji harmonike u Zemaljski dani teku, duvača u Soku od šljiva, češkom šmeku Maratonaca, distopiji Variole vere, bugiju Majstora, majstora, valceru Oca na službenom putu, ritmu bas gitare Neke druge žene, bluzu usne harmonike Tajvanske kanaste, ruskih balalajki u Šta se zgodi kad se ljubav rodi, kosovske metronomičnosti u Opasnom tragu, klupskog džeza u Balu na vodi. Poput naziva, na svu sreću digitalizovanih i onlajn dostupnih, njegovih sabranih dela, Jedna tema – Jedan film, Simjanovićevo delo kao nacionalno zaveštanje simbolički je Petrijin venac (1980 – Srđana Karanovića), violina koja je verodostojno opisala provincijalnu Srbiju između tri rata i dvadesetog veka. A možda i orkestarsko finale iz Nešto između kada u pekari Gorica saopšti Mikiju da je Amerikanka trudna, to dalje u avion prenosi kontrola leta, a Gaga Nikolić umire u bolničkom hodniku.

Žanr filmske muzike, kao i džez, klasika je našeg vremena. Melodijskom strukturom, harmonijskom kompleksnošću i instrumentalnom sveobuhvatnošću orkestracije, legitimno ravnopravan delima svetovne i duhovne klasike. Još od epohe Bernštajna i Mancinija, do recentnog priznanja delima Morikonea i Džona Vilijamsa, filmska muzika je najviši umetnički domet u savremenoj muzici. Nažalost, kao takva, u neumitnom nestajanju. Utoliko pre i više moramo ceniti i slaviti autohtono nacionalno nasleđe u sedamdesetpetogodišnjem kontinuitetu srpskog igranog filma i SFRJ kinematografije, a ne očekivati je u hiperprodukciji TV sadržaja kao ultimativnog medija budućnosti. U takvoj prošlosti, najznačajniji kompozitori ovih prostora bili su Bojan Adamič, Arsen Dedić, Voki Kostić i Zoran Simjanović. Nijedna akademija umetnosti na prostoru bivše Jugoslavije, kondicionalom članstva, nije na vreme vrednovala te domete i opuse kao savremenu muzičku baštinu.

Simjanović i Tozovac, kompletnim stvaralačkim opusom, prvi delima koja se vezuju za različite naslove, takođe jednako prepoznatljivim, drugi kroz antropologiju kafane kao socijalne svakodnevice radovanja u seti, kraj su jedne analogne ere jednostavnijeg života. Zbog kompleksnosti uživanja i eksploatacije naslednih muzičkih prava od strane tzv. principala, teško da je moguće očekivati njihovu reinterpretaciju u budućnosti. Pa iako su stvaralačkim i životnim vekom značajno nadživeli tzv. "klub 27", što ih neće učiniti muzičkim pop ikonama, imamo sve razloge da sećajući ih se kao ožalošćeni i u kontekstu korone kao pošasti s početka priče, žalimo i svoj prethodni bolji život opšte kulture.