Kultura sećanja
BEOGRAĐANI: Deo jevrejske Jalije
Deset vekova Jevreja u Beogradu
Slučaj je hteo da se knjiga Beogradski Jevreji, život u senci istorije Nebojše Jovanovića pojavi u knjižarama neposredno pre 7. oktobra kad je palestinski Hamas napao Izrael, zbog čega se sad čita u novom kontekstu
Pouzdano se zna da Jevreji žive u Beogradu od 10. veka, pošto ih 950. godine pominje kordovski rabin Hisdaj ibn Šaprut u pismu hazarskom kaganu Josifu XI. Zatim se zna da su u 13. i 14. veku imali etničku koloniju koja je trgovinskim vezama povezana sa saplemenicima u Dubrovniku, Mlecima, Ankoni i Ugarskoj. Oni su starosedeoci. Njima su se pridružili sefardski Jevreji kad ih je, prognane iz Španije, pozvao sultan Bajazit II u Tursku i dozvolio im da se naseljavaju gde god žele unutar carstva.
Jevreji su se u Beogradu prvo naselili uz Savu, u dokumentima iz 16. veka se pominje da su imali tri sinagoge, ali su zatim, pretpostavlja se zbog kuge, preseljeni na drugu stranu bedema Beogradske tvrđave blizu dunavske obale – u deo koji se na turskom jeziku zvao Jalija. Zna se da su tamo između ostalog, navodi Nebojša Jovanović, 1663. godine imali dvospratnu kuću ogromnih dimenzija u kojoj je stanovalo oko 800 ljudi, a imala je i školu. Tada je svakodnevni jezik Jevreja u Beogradu bio španski, bavili su se trgovinom i bankarskim poslovima, a bili su i poznati krojači – terzije.
Kad su 1688. godine Austrijanci zauzeli grad, proterali su Jevreje u zarobljenički logor u Nikolezburg u Moravskoj, tako da se prilikom njihovog ponovnog zauzeća grada 1717. godine u njemu zateklo samo 250 duša “mahom sirotinje”. Tada je finansijski savetnik upravnika Srbije bio Jevrejin, izvesni Sampson Verthajmer Sis, što je znatno olakšalo položaj njegovih sunarodnika. U to vreme su, recimo, braća Kepeš uspela da otvore prvu pivaru u gradu. Zbog velikih nameta su 1730. morali da je predaju gradu, ali su već nakon četiri godine Isak Kepeš i Isak Hiršl sazidali novu. Istina, njihova molba za pečenje rakije i prodaju piva je odbijena, ali zbog žalbe katoličkih građana. Isti razlog je bio i zabrani da se, osim između sebe, bave trgovinom. Jedino je grupa imućnijih i okretnijih trgovaca (Isak Mojzes, Jakov Frankl, Aron Hiršl i drugi) uspela da dobije monopol za pečenje rakije na šest godina po ceni od 14.000 forinti godišnje. Nebojša Jovanović u knjizi ističe da pošto su se ipak i nadalje na razne načine svi bavili trgovinom, i to veoma spretno, uspeli su da produkciju alkohola i trgovinu žitom za ceo period potpuno zadrže u svojim rukama.
U to vreme, Jevreji su predstavljali najpismeniji deo stanovništva. Znali su španski, nemački, a zna se da su svoje molbe i žalbe austrijskoj vlasti pisali ćirilicom. Smatra se da je u dvadesetdvogodišnjoj vlasti Austrije, tada došlo do prvog većeg zbliženja i simpatija između Srba i Jevreja. Nebojša Jovanović smatra da se Srbima, iako su bili u boljem položaju, moralo smučiti organizovano naseljavanje katoličkog stanovništva, pa su osetili izvesnu bliskost sa Jevrejima i potrebu za uzajamnim pomaganjem.
Povratak Turaka u grad 1739. bitno je izmenio sastav jevrejske zajednice. Aškenazi, i stari i novodoseljeni, otišli su za Austrijancima, a iz Turske su doseljeni Sefardi.
Srpski ustanici su Jevreje svrstali u nehrišćane. Mnogi su se zato preselili u Zemun, i odatle, baveći se trgovinom, pomagali ustanicima liferujući im oružje i municiju. Nakon pada varoši, među 240 poginulih branilaca bilo je i Jevreja.
Jevrejska mahala je ponovo oživela nakon Drugog srpskog ustanka 1815. godine. Popravili su oštećenu sinagogu, nastavili su da se bave trgovinom i svakovrsnim zanatima. Držali su se među sobom kao solidarna celina i zajednički su ispred opštine istupali kad bi im bila učinjena neka nepravda. Tako su se 1834. žalili knezu Milošu zbog stroge naplate poreza i knez je odmah naredio da se sa njima ne sme postupati grubo. I dalje su bili najpismeniji i najkulturniji deo beogradskog stanovništva. Nekolicina bogatih trgovaca bili su najuticajniji ekonomski faktor u zemlji. Jedan od najuticajnijih, Hajim Behor David, bio je lični poverenik kneza Miloša. U Jovanovićevoj knjizi piše da se obogatio kao trgovac, menjač i vezirov liferant i da je bio najmoćniji među svojim sunarodnicima. Knez Miloš ga je uzeo za svog tajnog liferanta i od milja ga je zvao Davi(d)če, ili Davičo. Turci nisu sumnjali u njega, pa je on liferovao velike količine oružja i municije za novu srpsku vojsku. Jednom prilikom, početkom 1835. godine kad je novi beogradski vezir Jusuf-paša pozvao kneza “na dogovor” nameravajući da ga smakne, Hajim je, nemajući drugog načina, ispred svoje menjačke radnje kod gostionice “Grčka kraljica” istrčao pred kneza na ulicu, razotkrio klopku i time se odao. Zato je morao da prebegne u Beč. Kad se vratio za vreme druge vladavine Miloša Obrenovića, postao je jedan od prvih evropejaca i nosilaca bečke kulture u orijentalnom Beogradu.
Od proglašenja kneza Miloša Obrenovića za naslednog kneza i sticanja autonomije Kneževine Srbije 1830. godine, Jevreji su u građanskim odnosima tretirani kao i Srbi. Knez je, između ostalog, oslobodio poreza jevrejske “sveštenike, crkvenjake i učitelje” jer i “naša ista lica poreza ne plaćaju” te je naredio da se ni od njihovih prosjaka i osoba starijih od sedamdeset godina, kao i od srpskih, ništa ne traži. Knez Miloš je, na molbu Hajima Daviča, 1837. poručio materijal za štampanje hebrejskih slova pa je tako u Srbiji počelo izdavanje jevrejskih knjiga.
Pa ipak, bez obzira na kneževu naklonost, položaj Jevreja u državi ničim nije bio zvanično određen, što su iskoristili Srbi kojima su ove povlastice počele da smetaju. Toma Vučić Perišić je 1835. pisao knezu kako beogradski varošani “od toliko godina čine kuluk kad i gde potrebuje, a Ćifuti od toliko godina kuluka ne daju… pak je našim ljudima protivno što i oni kuluk ne daju, zbog toga pita hoće li i njih određivati za kuluk.” Čini se da je Srbima smetalo što su se Jevreji, iako malobrojni, uvek isticali i što su im sa velikim brojem krupnih trgovaca bili konkurencija.
Kad su ustavobranitelji doveli na čelo države kneza Aleksandra Karađorđevića 1842. godine, proklamovali su izrazito nacionalni program. Zato je trebalo potisnuti poslovnu konkurenciju pripadnika drugih etničkih grupa, a pre svega – Jevreje. Ministarstvo unutrašnjih poslova obavestilo je 9. jula Državni savet o velikom “ugnjetavanju” koje trpe srpski trgovci zbog umnožavanja Jevreja u celoj Srbiji, a koji su zauzeli sve spoljašnje radnje i magaze, pa su molili da se to ograniči i pritekne u pomoć svom građanstvu. Prema spisku koji su tom prilikom priložili, beogradski Jevreji su se bavili sa oko 40 različitih zanimanja u kojima je bilo uposleno 1087 lica. A nakon mnogih žalbi koje su počele da stižu iz unutrašnjosti zemlje, 12. novembra 1846. godine Jevrejima je tamo zabranjen svaki dalji boravak, kao i posed nepokretnosti. Rečeno je da njih “narod ne trpi, a drugo, što je u politici oslobođenja našeg da nema po unutrašnjosti rase koja nema jednakog interesa s nama za oslobođenje”.
Tada je većina Jevreja otišla iz zemlje. O ovom progonstvu se čulo u Evropi, te je ugled Srbije bio znatno poljuljan.
S povratkom ostarelog kneza Miloša na vlast 1859. godine, učinilo se mnogo na vraćanju međunarodnog ugleda zemlje. I pored protesta trgovaca koji su tražili da se Jevrejima oduzmu sva prava, septembra 1859. donet je Ukaz o ravnopravnosti građana “da se svaki stanovnik ove zemlje bez razlike vere i narodnosti može nastaniti gde želi i da se može zanimati zanatom i trgovinom kako hoće”. Ova uredba je znatno ohrabrila Jevreje da se vrate i oni su za nekoliko godina činili 10,4 posto beogradske populacije.
Knez Mihailo, drugi put nasledivši oca, pokušao je da pomiri suprotstavljene strane – i obrenovićevce i karađorđevićevce – što je dovelo do konfuzije. Zato je 1861. pod uticajem antijevrejske kampanje i sugestije uglednih predstavnika mladog trgovačkog sloja, Državni savet naredio da iz unutrašnjosti Srbije izgna 60 jevrejskih porodica. Odmah je reagovao engleski generalni konzul, a zatim su Izraelska alijansa u Parizu i engleska vlada poslali demarš svih stranih predstavnika predsedniku srpske vlade da se ovaj “mračnjački dekret” poništi, i knez Mihailo je obećao da će učiniti sve što može.
Da ne ispadne da “knjaz sin kvari što je knjaz otac naredio” i pošto ne priliči da se kompromituje pred liberalnom Evropom, predloženo je da se Jevreji koji su već naseljeni po unutrašnjosti ostave i – knez Mihailo je to potpisao. Pa ipak, ovim se odnos prema Jevrejima u Srbiji nije popravio. List “Svetovid” je bez prestanka vodio antijevrejsku kampanju.
Prvih godina po konačnom odlasku Turaka iz Beograda 1867, zapažen je priliv i Sefarda i Aškenazija. U gradu više nije bilo podele na etničke zone. Jevreji, grupisani na Dorćolu, počeli su da prelaze u varoški i terazijski kvart i da otvaraju najmodernije radnje, a oni koji su ostali, počeli su da proširuju postojeće. Bili su različitog imovinskog stanja i bavili su se raznim poslovima, ali i dalje najviše trgovinom. Nebojša Jovanović navodi da su prodavali sve – od najdragocenije robe do stare koja gotovo ništa ne vredi.
“Jevrejska mahala je inače bila karakteristična po uskim krivudavim sokacima – na prostoru današnjih ulica Banatske, Dubrovačke, Jevrejske, Solunske i Visokog Stevana – noću tihim i osvetljenim fenjerima, a danju najživljim u celom gradu. Ranim jutrom su bakali i zanatlije otvarali dućane i iznosili robu na ulicu, da bi je tek uveče vraćali unutra. Naročito je bilo živo neradnim danima, subotom (kad je donet zakon da se ne radi nedeljom, Jevrejima se nije isplatilo da dva dana u nedelji drže zatvorene radnje, pa su počeli da rade subotom, na svoj neradni dan, a da se nedeljom odmaraju) i praznicima, kada se o slavljima, svečanostima povodom praznika Purima i martovskim vašarima u maskiranim povorkama unosilo veselje i radost u svakodnevicu i davao poseban kolorit životu na Dorćolu. Jevrejske kuće, pokrivene ćeramidom, a bolje kuće ograđene zidom, ni po čemu se nisu razlikovale od turskih kuća sem što su u njima vladali primetan red i čistoća. Dvorišta (avlije) su bila kaldrmisana krupnim kamenjem koje se naziralo kroz odškrinute gvozdene kapije. Pored školske zgrade, postojali su i opština, nekoliko kupatila (amama), duhovni sud i sinagoga. U školama je negovan španski jezik kao nastavni i izučavana jevrejska književnost.”
Osamdesetih godina 19. veka Jevreji su bili na drugom mestu po brojnosti u Beogradu.
Kralj Milan Obrenović je uradio mnogo za ravnopravnost Jevreja sa ostalim narodima. U njegovo vreme su, 1872. godine, prvi put imenovana dva sokaka u Jevrejskoj mahali – Jevrejska i Mojsijeva ulica. Nebojša Jovanović u knjizi napominje da je prva sa prekidom 1943-53. godine ostala do danas da obeležava glavnu arteriju nekadašnje Ćifutane, dok se druga, poput same mahale, izgubila u urbanističkim rešenjima nakon Drugog svetskog rata.
Rešavanje jevrejske boljke u Srbiji i drugim istočnim zemljama rešile su velike sile na berlinskom kongresu 1878. Ispostavilo se je Jevrejima u istočnim zemljama bila najboljnija tačka njihov položaj u Srbiji i Rumuniji. Razvila se velika diskusija i velike sile su Srbiji uslovile nezavisnost uvođenjem verskih sloboda i ravnopravnosti, pa je na kraju Jovan Ristić, predstavnik srpske vlade na Kongresu pismeno saopštio Bizmarku “da će srpska vlada prihvatiti prvu priliku da zakonskim putem poništi i poslednje ograničenje koje se tiče Jevreja, te da ih potpuno izravna sa svim njihovim sugrađanima drugih vera”.
Ta prva prilika desila se deset godina nakon Berlinskog kongresa.
Period od 1868. do 1888, kad su im Ustavom izjednačena prava sa ostalim narodima, ocenjuje Nebojša Jovanović, “predstavlja završnu fazu u afirmisanju građanskih prava srbijanskih, odnosno beogradskih Jevreja. Širim kulturnim, političkim ili dobrotvornim angažovanjem ostvarili su pozicije i pripremili tle da nakon ustavnog izjednačenja, u periodu koji je sledio, iskažu svu dobrobit svoga postojanja u srpskoj sredini”.
Izdavač Beogradskih Jevreja Nebojše Jovanovića je beogradska Laguna.
